Procesi i përkthimit dhe shqipërimit na vendos në një marrëdhënie dhe dialog kompleks me autorin dhe veprën. E njëjta marrëdhënie e koklavitur dhe e mbushur me pikëpyetje, mëdyshje, trille ekziston gjithashtu midis autorit dhe veprës së tij. Gjithsesi, unë besoj që “ndjesitë dhe ngjarjet”, pavarësisht ngjashmërisë me realitetin dhe jehonave me situatat reale, mbeten pashmangshmërisht trille autorësh, ashtu siç thotë Houellebecq-u te libri i tij i fundit Nënshtrimi: “një autor është para së gjithash një qenie njerëzore, i pranishëm në librat e tij, pavarësisht në shkruan mirë apo keq, rëndësi ka që ai shkruan dhe që është, realisht, i pranishëm në librat e tij (…) Po kështu, një libër që na pëlqen, është para së gjithash libri i një autori që na pëlqen”.
Edit Dibra përkthyese, Koordinatore Kombëtare e Zyrës Shqiptare Erasmus+.
Ju jeni përkthyese e njohur, ndërkaq përmes shqipërimit përcillni ndjesi dhe ngjarje që nuk janë thjesht trill autorësh. Cila është ndjesia e këtij procesi?
Unë besoj që subjektiviteti është i pranishëm në të gjitha format e krijimit dhe që realiteti kalon nëpër sitën e subjektivitetit të autorit. Ndryshe nga publicistika, misioni i krijimit artistiko-letrar nuk është të na japë sa më saktë pasqyrën e realitetit, por të na shpalosë një vizion subjektiv për realitetin. Në fund të fundit, subjektiviteti i autorit është mënyra e vetme e mundshme për të parë botën në një këndvështrim ndryshe nga i yni. Nga njëra anë, ky fakt duhet të na ngushëllojë dhe të na davaritë frikën kur lexojmë për ngjarje dhe ndjesi të trishta, të shërbyera gati me një frymë “profetike” si ato që gjejmë në librat e Houellebecq-ut, nga ana tjetër, ai duhet të na bëjë më syçelë, më mendjehapur dhe më të ndjeshëm ndaj vështrimit të tjetrit, i cili mbetet gjithnjë një mundësi. E bukura e krijimit letrar është që shpalos mundësi për një pafundësi leximesh dhe interpretimesh. Si përkthyese por dhe si lexuese, unë jam gjithë kohën e përfshirë në një proces të pandalshëm interpretimi. Si përkthyese, bëj të pamundurën për të shqipëruar dhe sjellë sa më qartë një sërë elementësh gjuhësorë, stilistikë, kulturorë të veprës, ndërsa interpretimi mbetet gjithnjë vepër e lexuesit.
Ajo që u parandie si një provokim i ri ala Michel Houellebecq, ishte një ulërimë rrëqethëse, të cilën bota e qytetëruar dhe fjala e lirë nuk do ta harrojnë lehtë, sikurse dhe shprehjen: “Je suis Charlie!” Sa ju tronditi kjo vepër, a ndjetë dëshpërim për kohën që jetojmë?
Të gjithë veprat e Michel Houellebecq-ut, pa përjashtim janë tronditëse, madje kjo është pika e tij më e fortë si shkrimtar. Por mendoj se “Nënshtrimi” mori më shumë peshë se të tjerat dhe u bë kryefjala e polemikave për faktin që publikimi i këtij romani përkoi me atentatin e kobshëm të 7 janarit 2015 ndaj revistës satirike franceze, Charlie Hebdo, ku humbën jetë 12 gazetarë. Ngjarja tragjike ndodhi pikërisht atë ditë kur revista kishte në kopertinë botimin e romanit së bashku me portretin e shkrimtarit, madje vetë miku më i ngushtë i Houellebecq-ut humbi jetën në këtë atentat. Ironia e fatit bëri që fjalët e Michel Houellebecq-ut lidhur me Revoltën e Parisit, tubimi i madh që mblodhi miliona njerëz nga e gjithë bota si shenjë solidariteti me viktimat e Charlie Hebdo, të bëheshin realitet pas pak muajve: fatkeqësisht, koha i dha të drejtë deklaratës së tij “se nuk besonte që ai marshim do të ndryshonte ndonjë gjë” dhe ngjarjet makabre të 13 nëntorit në Paris kthyen dhe një herë sytë e botës nga Nënshtrimi. Parisi i përgjakur u kthye në skenën reale të romanit dhe pati nga ata që e quajtën Michel Houellebecq-un “Profeti Ogurzi”.
Mendoj që është e pamundur të mos ndjesh dëshpërim për kohën e zymtë që përshkruan Michel Houellebecq-u. Ai është nga ata autorë që të injektojnë pa kursim ankthin dhe vizionin e tyre të trishtë. Ai na fut në një dimension të cilin ne nuk jemi në gjendje ta shohim dhe përjetojmë nga qoshku ynë i të parit të botës. Ishte drithëruese për mua si individ, si nënë, si qytetare e botës të përktheja Michel Houellebecq-un në intervistën me Rudina Xhungën teksa thoshte pas ngjarjeve të Charlie Hebdo: “Asgjë s’ka ndryshuar, por në fakt shumë gjëra kanë ndryshuar. Njerëzit kanë filluar të mendojnë kjo punë s’ndreqet më, që lufta do të shkojë deri në fund, në fakt edhe ata që mendonin që gjërat do të rregulloheshin tani e dinë që këtë punë e ka marrë lumi. Gjërat do bëhen gjithnjë e më keq dhe do të plasë lufta, një luftë civile. Këtë askush s’do ta pranojë, por të gjithë e dinë, kjo s’ka kthim pas”. Por vetë Houellebecq-u, që është mishërimi i kontradiktave, na e jep një përgjigje kur thotë se Nënshtrimi “s’është parashikim i asaj çfarë do të ndodhë, por ka të bëjë me eksplorimin e asaj që mendojnë njerëzit(…) Në fakt, ky është qëllimi i të shkruarit një libër, t’i shpjegosh njerëzve atë që kanë në kokë më mirë sesa ata e kuptojnë këtë vetë”. Për sa i përket shqipërimit të veprës, mendoj që, jashtë kontekstit me të cilin e asociojmë pa reshtur, Nënshtrimi është një libër me vlera, një roman në kufijtë e karikaturës dhe parodisë së kontekstit politik, mediatik, shoqëror dhe fetar në Francë, që ngërthen pak nga të gjitha temat e preferuara të Houellebecq-ut përsiatjet ekzistencialiste, analizën sociologjike, temat e konsumizmit, seksit me pagesë, mitit të rinisë dhe bukurisë. Si veprat e tjera të këtij autori, ky roman rreket të bëjë autopsinë e shoqërisë Perëndimore, ku megjithëse e mbajmë veten në kulmin e qytetërimit, demokracisë, paqes, humanizmit jemi gjithnjë e më të kërcënuar ditë pas dite nga rreziku i vetmisë, zhgënjimit, depresionit, terrorizmit. Sipas meje, fabula e librit është thjesht preteksti për të krijuar skenën e frikërave dhe përsiatjeve të shkrimtarit dhe si i tillë, ky libër s’duhet lexuar në asnjë rast “fjalë për fjalë”. Mbi të gjitha, mbetet një libër shumë tërheqës për t’u lexuar, ironik dhe me një humor të hollë që e bën tejet të këndshëm leximin. Të mos harrojmë që Nënshtrimi mbyllet me një kapitull të shprehur në mënyrën kushtore, ku autori thotë “do të nënshtrohesha” në vend të “do të nënshtrohem” duke e lënë të hapur librin për një pafundësi leximesh dhe alternativash interpretimi.
Në vrullin e ngjarjeve të paparashikueshme, ritmeve të luhatshme jo vetëm në aspektin ekonomik por më gjerë se kaq, leximi është ai që na bën më të fortë. Sa thelb përbën arsyetimi se: me forcën e fjalës luftohet dhuna?
Unë nuk besoj aspak në aftësitë profetike të Houellebecq-ut, por koincidencat dhe përkimet e realitetit me librat e tij duhen të na bëjnë të mendojmë mbi të gjitha për forcën e fjalës, forcën e librit, forcën e krijimit. Bibla na jep shembullin më të shkëlqyer të forcës së fjalës kur thotë që para se të ekzistonte njeriu « në fillim ishte Fjala dhe Fjala ishte pranë Perëndisë, dhe Fjala ishte Perëndi”. Historia është plot me shembuj të Fjalës që kanë ndezur urrejtjen, kanë përçarë, kanë shkaktuar luftëra, sikurse na ka treguar që Fjala edukon, përmbush shpirtrat, ngre ura dhe ndërton paqe. Personalisht, mendoj se sot do të ishte utopike të besonim që Fjala është zgjidhja e vetme dhe ideale për të shfarosur dhunën në stadet që ajo ka arritur, por vazhdoj të besoj që Fjala, në kuptimin e edukimit, ndërgjegjësimit, leximit mbetet arma më e mirë për të ngjizur dhe edukuar frymën e paqes tek brezat të rinj. Besoj në fjalët e Mohandaas Gandhit : “Nëse duam të arrijmë paqe të vërtetë në këtë botë, gjithçka duhet të fillojë nga edukimi i fëmijëve”.
Në një fragment nga romani autobiografik i Çarls Bukovski, “Bukë me sallam” ndër librat që kish shfletuar jepte një mesazh për pushtetin e fjalës. “Ç’lumturi! Fjalët nuk ishin të lodhshme, ato ishin objekte që kishin vetinë ta bënin mendjen tënde të pingëronte. Nëse i lexoje dhe i lëshoheshe magjisë, mund të jetoje pa humbje, plot shpresë, çfarëdo që të ndodhte”. Sa pajtoheni me këtë dhe sa nevojë ka njerëzimi të kthejë vëmendjen tek leximi për të qenë i paqtë jo vetëm me jetën e tij por dhe me ata që e rrethojnë?
Ata që kanë provuar dhe shijuar magjinë e leximit, e kanë të pamundur të heqin dorë prej tij. Leximi është një udhëtim që bëjmë jashtë vetes, në vise të tjera, në kërkim të njerëzve të tjerë, në kërkim të ndjesive të reja për të përfunduar sërish te vetja ku na pret thesari i kthimit, nëse do të përdorja metaforën e Alkimistit të Paolo Coelhos. Ky thesar pasurohet me kënaqësinë e udhëtimit, soditjen e botës, magjinë e së bukurës, ndjesinë e bashkëbisedimit dhe zbulimin e thellë të vetes. Marcel Proust-i, autori im i preferuar, thotë që “çdo lexues është lexues i vetvetes. Vepra e një autori s’është tjetër veçse një lente optike që i lejon lexuesit të shohë atë, që pa librin, e kishte të pamundur ta shihte tek vetja”. Gjithashtu mendoj se njerëzimi ka nevojë të ngutshme për leximin, pasi leximi është për më tepër identifikimi me Tjetrin, ballafaqimi, komunikimi me të, zbulimi i dobësive dhe kufizimeve tona, ndërkohë që thelbi i të gjithë problemeve të sotme vjen pikërisht nga paaftësia për të komunikuar, qoftë me veten apo me të tjerët. Sipas meje, mungesa e paqes është mirëfilli një dëshmi e dështimit të komunikimit. Nuk besoj se natyra njerëzore është e programuar të gjejë paqe përfundimtare me veten apo me të tjerët, por di që leximi na pasuron së brendshmi, na ngjall dëshira, na jep më shumë çelësa për të interpretuar jetën dhe botën, na bën të ëndërrojmë, na mëson nëpërmjet kënaqësisë, na argëton dhe na bën njerëz më pak të palumtur. Në këtë këndvështrim, leximi mbetet një mjet tejet i dobishëm në rrugëtimin drejt paqes sepse mendoj që paqja s’mund të vijë kurrë nga njerëz të palumtur, të varfër, të mjerë, dritëshkurtër e të frustruar. Dua të besoj që shoqëria jonë do të jetë më e mirë nëse u mësojmë fëmijëve magjinë, kënaqësinë dhe lirinë që të jep leximi.
Botuar në revistën “PSIKOLOGJIA”, numri 103
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
