Në korrektesë të historisë dhe respekt të civilizimeve duhet thënë se mosmirënjohjen e takojmë në të gjitha periudhat e shoqërisë njerëzore, por jo në dimensionin e tiparit. Është takuar si sjellje, si ngjarje, si personalitete, si episode, si vepra arti që e vënë në qendër të tyre mosmirënjohjen. Është një lloj fryme e prishur, një ikje prej “plangprishësi” si refuzim i mirësisë së dhuruar, herë në shpinëkthim, herë në harresë e herë në zhbërje, duke i hequr mirësisë vlerat, humanizmin dhe dhurimin e dashurisë pa interes. Në këtë gjurmëarsye mund të jemi drejt nëse themi, sa mosmirënjohje ka homo sapiensi brenda vetes? E ka të lindur apo të takuar më pas? E ka nga instinkti apo nga morali? E ka si fatalitet apo mund të ndodhë që të mos e takojë kurrë në jetë dhe të mbetet qenie e mirënjohjes? Dhe tek e pasmja, a është mosmirënjohës njeriu me veten e tij? Në planin e njohjes, refuzimi mund të justifikohet. Gabohet dhe kur nuk e ke qëllimin të paracaktuar, thjesht se në procesin e njohjes mund të gabosh dhe paragjykon ngjarjen, tjetrin, familjarin, prindërit, fëmijët. Ka rëndësi të mbajmë në dritëkontroll pikërëndesat e jetës, që lidhen pazgjidhshmërisht me veprimin dhe të gjitha pasojat e tij, me marrëdhëniet e me të gjitha lidhjet dhe ndryshimet që ata sjellin. Jashtë tyre nuk mund të ndërtohet personaliteti! Ndaj vijmë te formulimi lakonik, “Mirënjohja apo Mosmirënjohja”? Janë tipare të personalitetit njerëzor në aspektin karakterial? E se të tilla janë dhe aspekte të ritualit njerëzor gjithëkohorë?!
Mosmirënjohja, tipar i të gjitha shoqërive
Shoqëria shqiptare ka një mangësi si peng historik. I mungon periudha e iluminimit borgjez, për pasojë edukimi i vetëdijes civile tek njeriu. Sistemet totalitare në kohëzgjatje të skajshme e kanë sjellë antropo-individin shqiptar në mosdialogim përgjegjësie me institucionet dhe në një nënshtrim pa personalitet ndaj atij që është “kreu”, quajeni si të doni: Mbret, Princ, Pasha, Bajraktar, Sekretar i Parë apo Kryetar i Partisë. Ky gjunjëzim e ka dyzuar njeriun tek ne, e ka lënë të zbrazët në protestën për lirinë. Si i tillë, ai bën sikur është mirënjohës vetëm në rastet e përfitimit utilitar. Thellë është mosmirënjohës, sepse nuk ka besim te vetja, tek aftësitë e tij për vetëndryshim dhe te nevoja e dialogimit me të vërtetën, me institucionalizimin, me kushtetutshmërinë dhe liritë themelore e të drejtat e njeriut. Individi nuk është thjesht njëshi frymor, është institucioni që ndërton veten. Thelbi i filozofisë së antikitetit, sipas Platonit, e perifrazoj, ishte “habia si fillim i çdo filozofie për të njohur mrekullinë e qenies”. Filozofia moderne, me Spinozën dhe Dekartin, përpunoi tezën se “njeriu e ka mundësinë e njohjes universale dhe përpiqet ta realizojë, por pa e arritur atë përfundimisht. Gjatë këtij procesi njeriu ndryshon veten. Kjo qasje është thelbi i mirënjohjes ndaj vetes. Të mos ikësh nga vetja për t’u bërë më i mirë, do të thotë të jesh mosmirënjohës ndaj vetes, ndaj mundësive që ke të fshehura dhe që presin të dalin jashtë përmes veprimit pozitiv të pandërprerë.
Fenomeni si tipologji
Besoj te faktorët e lindur, që janë ata instiktivë fillimisht. Frojdi parashikoi se kultura e brezave të ardhshëm do të mbështetet më shumë tek instinktet, sepse ato janë të lindura; morali i vjen njeriut nga jashtë, është i mësuar dhe jo uniform tek të gjithë në kohë dhe në hapësirë. Edhe si akt sjelljeje dhe si filozofi jete, mosmirënjohja, ose bukëshkalia (më pëlqen kjo fjalë), janë së jashtmi morale dhe sjellje së brendshmi, janë gnoseologji, ontologji, dhe në shprehje të tyre, vrulle të pasioneve shpaguese. Njeriu është i dënuar me marrëzinë e vet, çka është “një ëndërr më e madhe se ç’i ke mundësitë”! Në këtë kuptim, të gjithë kemi nga kjo marrëzi. Ndryshimi është se si sillemi me të. Si e njohim, si e administrojmë, si e korrigjojmë, si vetëpengohemi; së pari ndaj principeve të vetes që mblidhen në një prag, ai quhet turpi moral, dhe se si nuk ndalemi që të ‘grabisim’ mirësinë njerëzore individuale dhe atë sociale, e të ikim me vulën e mosmirënjohësit. Ndaj, më shumë se shkaqe, ka faktorë, që nga ata antropopsikikë deri tek ata të moralo-interesit. Fataliteti është kur ai që të zhgënjen me mosmirënjohjen, nuk është se e bën këtë gabim gjatë rrugës, por se e ka pas të paramenduar këtë sjellje, këtë fund të hidhur. Një filozofi e tillë spontane e veprimit apo e edukuar, është kurthi që njerëzimi i ka bërë vetes pa u ndalur në kohë të ndryshme, duke e kthyer gënjeshtrën në fenomen gjithëkohor, aq sa në kohët “moderne” (kohë kur ne jetojmë) është mbërritur në përfundimin se në shoqëritë pa puritanizëm fetar e ekumenik, “të gjithë gënjejnë të gjithë”, pa u penguar nga përgjegjësia morale.
Krenaria për të mos pranuar meritën e tjetrit
Rivaliteti mes njerëzve luhatet nga ndjenja e respektit për më të përparuarin, deri tek smira, kurthi, urrejtja dhe xhelozia ndaj atij që ka ritëm më të lartë. Nëse e shohim njerëzimin si një maratonë pa fund ku vrapohet, atëherë do të vëmë re se, ca ngelen pas, ca e lënë garën, ca vrapojnë me ritëm të kontrolluar, ca janë si era, ca janë me krah e fluturojnë. Raporti me kohën është i tillë, je në kohë? Je para kohe? Je jashtë kohe, apo koha të ka lënë pas? Kjo dikotomi e kohës njihet në antropo-psikologji. Ka kohë kronos, p.sh ne jemi në vitin 2013. Ka kohë substanciale, që mund të datojë për dikë shumë thellë historikes, ndoshta me vite dhe me dekada pas, pse jo edhe me shekuj. Në këto rrethana, e shkuara është e sotmja. Ky është rasti kur ke mbetur prapa kohe. Kur është fjala për grupe të vogla apo njerëz të veçantë, problematika e preokupimi është më i thjeshtë, më i kurueshëm. Kur e tërë shoqëria në aspekte themelore është e penguar apo e vonuar në kohë, karakterizohet nga ndalimi në kohën e shkuar për shumë atribute të saj; atëherë në këto kushte, fatkeqësisht e gjithë klima është penguese, ngecja në vend është tipar themelor. Pikërisht kur individ apo grupe shoqërore ikin përpara, njësojnë kohën substanciale me atë kronos, këta kanë hyrje më të gjerë në opinionin publik, mbajnë ritëm të lartë, shoqërizohen me rrathë antropologjikë jashtë hapësirës së tyre kombëtare, pra me një fjalë, rrezatojnë kulturë, ritëm dhe dinamizëm social; pikërisht për këtë arsye si të kërkuar në shoqëri dhe në treg, janë njëherësh edhe objekt xhelozie, mllefi, urrejtje dhe sulmi nga të prapambeturit, që herë sillen me hipokrizi, herë me shpagim të hapur dhe herë pa edukatë e me injorancë të frikshme e të bezdisshme. Të ndihmosh të tjerët duhet të jetë një shtysë natyrale në një shoqëri moderne dhe civile, por individualizmi tek ne shpesh na bën të shohim njerëz me egoizëm në formën e përbindëshit, çka ndikon në frenimin dhe shkurajimin e shoqërisë drejt etapave normale të zhvillimit. Në tipologjinë tonë antropo-institucionale gjen dy lloj personash (jo personalitetesh), njerëz që shërbejnë dhe njerëz që duan. Ky lloj deformimi është i krijuar me kohë dhe vjen si jehonë e sundimit të gjatë nën tri perandori: atë romake, bizantine dhe turko-osmane, për pothuaj 2000 vjet. Në këtë shtrirje prej dy mijëvjeçarësh kemi rreth 80 breza antropologjikë, që kur iknin jashtë atdheut gjenin suksesin dhe hynin në shërbim të qendrave perandorake, ndërsa brenda atdheut ishin të pafat dhe luftonin për mbiekzistencë. Ka një fakt rrëqethës. Ne kemi qenë gjithnjë të varfër dhe kemi filluar vonë të shkruajmë dhe lexojmë gjuhën amtare. Kemi histori orale dhe rapsodike. Sigurisht, ka një gjuhë simbolike shumë të thellë, porse pak të studiuar e çkoduar, që studiohet brenda Shqipërisë dhe jashtë saj. Ne duhet të bëhemi fillimisht shoqëri normale. Të emancipojmë energjinë tonë antropologjike me tri kate të godinës. Themeli civil, që do të thotë: njerëz të shkolluar e edukuar, por realisht së paku në tri breza, që kërkon 75 vjet. Katin e personaliteteve në të gjitha fushat, sepse pavarësisht nga prapambetja, individë të caktuar dhe grupe syresh mund të ikin me ritëm përpara e të njësohen me bashkëmoshatarët e tyre në botën e ritmit të zhvillimit të matshëm me standarde. Kati tjetër i godinës janë eruditët, ata që janë puthur që në krye të herës me dijen, me studimin, me investimin për mendimin dhe që e kanë arsyen si frymën pa të cilën nuk jetojnë dot. Egoizmi nuk është gjë e keqe. Njeriu duhet të ketë ego (unë-do të thotë). Egocentrizmi është frenues. Ai than sinergjinë njerëzore, aq të domosdoshme. Njeriu duhet të ushqehet me liri, dhe kjo nuk është e thjeshtë. Ekuacioni, janë fjalët e Jezusit para vajtjes në kryq: “Thojeni të vërtetën që të ndiheni të lirë!”. Të edukohemi me të vërtetën e me lirinë, kjo është pesha që na rri mbi krye si detyrë në breza!
“Mosmirënjohja më e urryer, më e vjetra dhe më e zakonshmja nga të gjitha është ajo e fëmijëve kundrejt prindërve”, sipas Vauvenargues. Sa ndikojnë fillesat, rrënjët për edukimin e një shoqërie?
Tek lexoj këtë pyetje, më vjen në mendje piktura “kthimi i djalit plangprishës”! Sa kryevepra botërore janë shkruar që nga antikiteti me këtë “materie”. Shpagimi i Edipit dhe fjalët e Klitemnestrës. Biseda e “Mbretit Lir” me vajzat e tij dhe në mënyrë të veçantë me vajzën e vogël, Kordelian. Marrëdhëniet e Xha Gorioit të Balzakut me vajzat Fifi e Nasi. Ekzistencializmi i Sartrit dhe Camus ku brezat e rinj revoltohen kundër adultëve. Fëmijët mbeten fëmijë në çdo moshë me prindërit e tyre. Në kohë të ndryshme ndërtohen sjellje dhe raporte po të tilla mes tyre. Sipas Erich Fromm, e perifrazoj, nëna mund ta ushqejë fëmijën me qumësht, dhe kjo nënkupton mbajtjen në jetë, por edhe me mjaltë, që nënkupton edhe mirëqenie, begati. Porse kur fëmija bëhet adult, nëse nëna vijon të jetë poseduese, kjo sjellje e bezdis fëmijën. Lind një lloj ftohje, shmangie dhe në rastet e mprehta edhe një lloj neverie. Neveria mes brezave është klimë që takohet shpesh, dhe krijon shpërthime mes fëmijëve e prindërve. Kur fëmijët bëhen adultë dhe përpiqen të krijojnë një personalitet karriere, sillen të drejtuar nga shembulli i babait dhe kjo xhelozon nënën. Ajo fillon e bën skena dhembshurie vetëm që të mbajë peng fëmijët. Në kësi rastesh ndodh që nëna dhe babai i fëmijëve nuk kanë lidhje të shëndetshme, ftohen raportet e tyre seksuale, ka një klimë konflikti në familje. Fëmijët nervozohen nga prindërit kur këta kontrollojnë gjithçka të tyren, madje edhe jetën intime dashurore e seksuale. Kjo lloj trysnie është shkak për shpërthime dhe urrejtje. Prindërit mbeten peng të moralit kolektiv, fëmijët duan moralin personal. Kur dara shtrëngohet, fëmijët ikin nga lidhja dhe nuk tregojnë më se ç’ndodh me ta, ose tregojnë si të vërteta gënjeshtra. Kur gjithçka mësohet në dritë të diellit, prindërit shpërthejnë në akuza për mosmirënjohje ndaj mundit të tyre dhe sakrificave. Porse ata nuk pyesin, a janë të lumtur fëmijët e tyre? Të jetosh që prindërit të jenë të qetë me egoizmin e tyre dhe në përputhje me mentalitetin e brezit ku bëjnë pjesë, do të thotë të mos jetosh dot jetën tënde. Ky është fatalitet ku të gjithë, prindër e fëmijë, janë të humbur. Por edhe të harrosh se një ditë do të bëhesh prind vetë dhe të sillesh si aventurier pa motive, edhe kjo është shumë e dëmshme. Mosmirënjohja nga cila do kahje që të vijë është e papranueshme, sepse prish kohezionin njerëzor duke i hapur udhë fatalisht ndarjes dhe energjive negative zhbërëse. Të duash, do të thotë të japësh nga vetja pa interesa. Shembull i gjallë dhe i shenjtëruar takohet në figurën e Nënë Terezës.
Botuar në revistën Psikologjia, nr.79
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
