Portret i “pa autorizuar” për Gjovalinin, piktorin shkodran me rrënjë nga Pacët e Firences.
Leonard Veizi dhe Gjovalin Paci
Nga Leonard Veizi
Me pak mustaqe, mjekër të shkurtër, flokë të rrallë, e krejt i shpenguar. Tipik shqiptar në pamje të parë. Gdhë e i paturpshëm njëkohësisht.
A thua të jetë ky…?
Gjykim idiot.
Por nëse të thotë se në dejet e tij rrjedh një gjak i përzierë, italian i pleksur me malësorët e Shkodrës, por gjithsesi ADN-ja vjen nga gadishulli Apenin, nuk të duket më aq ballkanas. Fillon e dyshon në linjën e tij. Hollë-hollë, nuk të duket as gdhë, e as i paturpshëm. Madje është fort i zgjuar. Filozof në të artikuluar dhe i ndrojtur me raste.
Tipik intelektual.
Vështirë se ky lloj të jetë nga ata shqiptarët e vërtetë, pak kaçak me thikë e kobure në brez që pi duhan Taraboshi. Po t’i vendosësh një shall rreth qafës, vete-ç’vete, të ngjan po aq italian sa dhe piktorët e tjerë që shkarravisin në rrugët e qyteteve të mëdha të perëndimit.
Por nëse në delir e sipër, atij i ikën truri, e i shkrepet të thotë se origjina e tij është franceze, sërish do ndryshosh mendim. Do të të duket po aq elegant sa një parisien dhe asgjë më pak se kaq edhe nëse do ta trashte lojën e të të thoshte së në të vërtetë ishte nga Londra.
A është kjo një lojë nervash…?
…apo çështje perceptimi?
Mjafton të dish kujt race i përket. Se nuk është çudi që po të të thotë se është nga Labëria, shallin e qafës do të mund t’ia zëvendësosh me gunën prej leshi dhe penelin me një kërrabë bariu. Dhe vetëm kështu do të të duket safi lab.
Me Gjovalin Pacin njihem prej vitesh, ndoshta që në fillim të mbërritjes së tij në Tiranë. Fillimisht ka lënë pas Razmën, megjithë natyrën e saj piktoreske. Pastaj është larguar nga Shkodra e papame. Dhe tanimë nuk është çudi që të lërë Tiranën e zhurmshme për t’u kthyer atje ku kanë jetuar të parët e tij, në Firence, ndoshta në Milano, por pse jo dhe në Romë.
Ç’rëndësi ka.
Ore.., vërtet italian të jetë ky apo bën snobin?
Jo, se unë për vete kam pirë raki Boboshtice me të, kemi ngrënë dhe kërnacka Korçe. Ç’ne ky nga Firence. Ndonjë iluzion optik apo… mendor.
Me siguri!
Në rrugëtimin e tij të pazakontë, mes telajosh, bojërash, dhe një trekëndëshi të vetëm që quhej kavaletë, Gjovalin Paci më ka befasuar gjithmonë. Ai vazhdimisht ka sjellë një atmosferë pikture thuajse të pangjashme. Ka dhe një filozofi interesante në atë çka thotë, e cila padyshim është përcjellë dhe në tablotë e tij herë abstrakte e herë krejt absurde. Me të njëjtën filozofi ai ka bërë shkëputjet e tij të mëdha. Nga Shkodra erdhi në Tiranë me rrobat e trupit. Nuk e mori mundimin të thërriste një kamion taksi, ku do të paketonte kostumet, këmishët dhe kravatat, të paloste dhomën e gjumit, të çmontonte portmontonë e korridorit dhe për më tepër, të zbriste shkallëve kolltukët e rëndë të dhomës së ndenjës.
“Ma vaffanc…”
“Të nxjerrësh dhjam nga pleshti”, i thonë kësaj. Gjovalini nuk e njeh këtë lloj kategorie. Ai është nga ata që vazhdimisht kërkojnë diçka të re. Për të nuk kanë pasur asnjëherë rëndësi dërrasat e mobilieve, as gardëroba ku çorapet kalkulohen të ndërthuren me ngjyrën e kopsave të këmishës. Për të rëndësi kanë pasur telajot e përfunduara, bojërat, penelat dhe mjetet e tjetra të punës. Vetëm kaq i duhej që kryeqytetin e egër ta mbërthente për gryke.
Dhe ia doli.
Vite më pas ai ishte ndër të paktët piktorë, për të mos thënë i vetmi, që mbante familjen vetëm duke shitur piktura. Koleksionistët gjuanin së largu ekspozitat e tij. Dhe kështu ai vazhdimisht shiste. Pastaj blinte komplete të reja bojërash, kanavacë, shkollonte fëmijët dhe… padyshim i mbesnin para edhe për bukë me djathë. Por ai refuzoi të bënte dhe një punë tjetër, shofer taksie, apo një hierark në zyrat e shtetit. Ai, thjesht ishte një piktor.
Një tjetër kolege e tij, që rastisi një paradite të ndodhej mes nesh, shpjegoi me plot pasion se veç 8 viteve të Liceut Artistik dhe Akademisë së Arteve për pikturë, kishte bërë dhe një kurs parukerie, dhe se falë kësaj kishte mundur të merrte një ambient me qira ku do mund të bënte manikyr e pedikyr për nuset që do martoheshin. Gjovalini i hodhi një vështrim zhvleftësues dhe foli: Të paktën mos thuaj më që je piktore. E turpëruar ajo kërkoi mbështetjen time, se në fund të fundit për shkak të artit nuk mund të sakrifikohej stomaku, e për pasojë as zorra e trashë që bën të mundur daljen e tepricave në WC. “Nuk marr vesh nga zanati, – ia ktheva për të shpëtuar nga situata, – unë vete jam teknik lavatriçeje, maksimumi mund të shtrëngoj vidat”.
-Si është kjo puna e origjinës? – e pyeta një herë. – Kam dëshirë ta shkruaj në gazetë.
Për të nuk kishte rëndësi në shkruaja në gazetë apo e doja për konsum personal. Unë e kisha të nevojshme të dija historinë e familjes, ndërsa ai të domosdoshme ta rrëfente. Nuk kishte më sekrete.
– “Historia është e gjatë, e duket e pabesueshme, por ajo ka ndodhur, – rrëfeu thjeshtësish Gjovalini. – Mbiemri ynë origjinal është Pacaj, që në italisht merr kuptimin “të marrët”. Pacajt ishin familje e madhe në mesjetën fiorentinase, ishin bankierë. Por kishte një rivalitet me familjen akoma më të madhe, Mediçët. Kjo u shfrytëzua nga papati dhe Pacajt bënë një vrasje nën bekimin e Papës. U vra i madhi i Mediçëve. Por mëkati më i madh është se vrasja u bë në ambientet e një kishe. Mediçët u organizuan dhe iu kundërvunë Pacëve, i vranë e i përndoqën, aq sa meshkujt e pakët që mbetën nga familja morën rrugën e mërgimit. Për rreth 60-70 vjet nuk dihej vendndodhja e tyre.
Por diku mes viteve 1720-1730 nëpërmjet rrugëve që kontrollonte Venediku ata u futën si tregtarë në Shkodër. Në Razmën e atëhershme me 5-6 mijë banorë, si dhe kishën e Shën Premtes që ishte ndërtuar rreth vitit 1200, Pacajt blenë truall në pjesën e pabanuar të vendit. Ishin të huaj, por thuhej se kishin sjellë shumë pasuri me vete. Ndërtuan një shtëpi me gurë e dërrasa, me një teknologji të lartë, të panjohur nga vendasit. Ajo shtëpi ekziston dhe sot. Në derën kryesore vendosën një gur që e kishin sjellë nga Firence.
Ai gur, që tregon origjinën e tyre, ka të gdhendur me daltë një kryq, të vendosur horizontalisht dhe koka e kryqit është e drejtuar nga perëndimi. Pak kohë më pas ata janë dekonspiruar dhe Mediçët që ishin vigjilentë, dërguan mercenarë. Pacajt u zunë në pusi. U qëllua mbi shtatë meshkujt e mbetur gjallë nga familja. U vranë 6 prej tyre, por për fat i fundit mbijetoi i plagosur. Në kushtet e reja ai u kthyet të bëjë jetën e një shqiptari dhe u martua me një shqiptare.
Mbiemri ynë u transformua në Paci dhe pasardhësit u pagëzuan me emra katolikë, por të shqiptarizuar. Në Razëm një lagje ende quhet “Gil Pacaj”. Them se vrasja e bërë në një institucion si kisha mori nga pas dhe mallkimin e vetë institucionit. Pacajt e kanë vuajtur një gjë të tillë për breza me radhë. Të paktën për 250 vjet vetëm një nga Pacët meshkuj jetonte. Tjetri, më i vjetri, vdiste nga shkaqe të ndryshme. Vonë Pacajt filluan të shumohen”.
Mbeta pa frymë.
Histori brilante. Horror fare. Për gazetë, roman, e subjekt filmi. Ja të hedh ca reshta se si dihet asnjëherë: Ata morën rrugën për të ikur larg, shumë larg, aty ku shpata s’i arrinte dot, por as plumbi s’mund t’i gjente. Armiqtë ishin aty pranë. Nuk mbanin xhubletë e as kësulë mbi kokë, madje nuk ishin as malësorë të krisur, por pinjollë të një prej dyerve më të mëdha të veriut italian. Pacët gjendeshin në gjak me Mediçët. Historia, në plan të parë kaq e madhe, ishte shndërruar në një hakmarrje mesjetare. Ishin vitet 1500 dhe Evropa ende nuk kishte kufij. Në Apenine e Iberik latinët vazhdonin të ishin zot në tokat e tyre, por Ballkani sundohej nga jeniçerët e Portës së Lartë.
E megjithatë Shqipëria dukej një vend ideal nga ku mund t’i shpëtoje çdo lloj represioni. Tanimë edhe pse kanë thuajse qindra vjet që janë shkëputur nga rrënjët e Firences, gjurmët e të parëve i ndjekin edhe sot. Është ajo pemë gjenealogjike që ka përvijuar në dejet e të gjithë brezave të familjes Paci, përmes gjakut që vlonte nga sakrificat, vështirësitë dhe shpërfilljen për shkak të historisë që mbarte vetë trungu. Janë copëza jete të cilat s’mund të harrohen lehtë. Përkundrazi, pinjollët e kësaj familje të madhe janë përndjekur për shkak të vijës së origjinës së paraardhësve të tyre, aq sa dhe sot duket se fati i tyre ka qenë shkruar i tillë.
Këto dhe ca të tjera i botova para do kohësh në gazetën “Shekulli”. Me siguri ka ende për të eksploruar.
-Ore, të vërtetë e ke gjithë këtë histori?
Besoj, po aq sa jam skeptik.
-Po nuk besove eja të shkojmë në Razëm, – më bën një ofertë Gjovalini. – Shohim shtëpinë. Kam dhe ca dokumente të tjera që do të të bindin.
-Çfarë thua o Gjovalin, – ia kthej unë. – Të na nxjerrësh ndonjë rrugë fiorentinase vij me vrap. Razmën ua kemi lënë të huajve për verim.
Gjovalini qesh shpenguar. Ai është artist në të gjithë dimensionin e tij. Megjithëse thotë se nuk është e lehtë të marrësh një titull të tillë. Dhe shton:
-“Unë them se jam me fat që kam lindur në Razëm, në zonën e Shkrelit. Vij prej një vendi që është shumë i bukur, ku kam kaluar një pjesë të jetës. Atje kushdo që të shkojë, e që merret me art, ka se çfarë të krijojë. Në Razëm kam përjetuar të gjitha gojëdhënat, fantazitë, peripecitë e familjes. Jam ngarkuar me ato pjesë negative dhe pozitive që më vonë kanë ndikuar për mirë tek unë. Kam pasur një gjyshe që vdiq shumë e vjetër dhe ajo tregonte histori nga më të çuditshmet për familjen, njerëzit, për vendin ku jetonim, për kuçedra, përbindësha, gjarpërinj me dy koka.
Kjo tek unë ka ndikuar edhe në pikturë, tek jeta apo vazhdimësia e formimit tim personal. Këto detaje janë përfshirë në pikturat e mia, herë si simbol, herë si elemente përbërës. Janë ato simbole që i kam dëgjuar, i kam perceptuar dhe vazhdoj t’i perceptoj. Vetë piktura ka një strukturë të tillë ku gjendet mes tokës dhe qiellit. Formohen tre dimensione iluzive. Nuk ekziston figura as në tokë dhe as në qiell, por diku mes të dyjave. Është imagjinata që ka mbetur brenda meje si strukturë e pa ndërtuar. Ajo qëndron e ftohtë në një zonë ku është e vështirë ta prekësh”.
Ai ka hapur ekspozita të çuditshme. Ka sjellë krijime në të gjitha gjinitë e pikturës, kompozim e portret. Punon në disa lloj teknikash si akrilik, vaj, tempra, guashe dhe teknika të tjera grafike, bardh e zi. Paci është i pari dhe i vetmi piktor shqiptar, që ka arritur të ekspozojë veprat e tij në Galerinë e Komisionit Evropian në Bruksel, ku është prezantuar me punime të realizuara me teknikën e akrilikut të pjekur. Gjithashtu ai është ndalur në disa kryeqytete evropiane, mes te cilave edhe në Frankfurt, duke ekspozuar në galerinë gjermane, “Arti në shtëpinë blu”.
Së fundmi Gjovalin Paci vjen me një ekspozitë të titulluar “Skënderbeu” “Heroi ynë kombëtar është dhe një nga njerëzit tanë më të mëdhenj, strateg ushtarak, por edhe diplomat klasi, kalorësi i lirisë dhe simbol i bashkimit. Por ai është dhe një figurë komplekse. Ndaj jam munduar ta sjell si një njeri në tokë”, – thotë piktori.
Më parë se kaq, me rastin e 100-vjetorit të Nënë Terezës, Gjovalin Paci gjithashtu ndërtoi një ekspozitë enkas për këtë rast.
“Nënë Terezën e kam parë në ëndërr, – më thotë. – Mund të duket disi qesharake, por kjo është e vërtetë. Ëndrra ishte e tillë: M’u duk sikur Nënë Tereza ishte e varrosur dhe më thotë: Më jep dorën. Dhe unë i jap dorën e djathtë. Atëherë ajo më flet sërish: E ke të bekuar këtë dorë. Kjo ishte një ëndërr që nuk do më shuhet asnjëherë nga kujtesa. Pastaj kisha dhe mbresa të jashtëzakonshme nga vizita e saj kur erdhi në Shkodër. Atëherë pash një grua të imët, me një veshje të bardhë e shirita të kaltër, që nuk ecte, por fluturonte.
Çudia ishte kaq e madhe sa thosha me vete: Ku qëndron forca e këtij njeriu? Ajo ishte një grua në moshë, jo më e bukur, por ishte si një engjëll. Ajo ishte vërtet një nënë, me duar me rrudha, me fraktura. Por ajo që më bënte përshtypje ishte se ajo dukej sikur nuk takonte me tokën kur ecte. Pastaj kam lexuar shumë libra mbi jetën e saj dhe korrespodencën, por kam studiuar karakterin dhe nëpërmjet shumë fotografive. Ky është i gjithë inspirimi. Më pas krijova një seri portretesh të saj që mbajnë firmën time”.
-A mund të të bëj dhe unë një portret “të paautorizuar”, – i them duke qeshur.
-Përnjëmend e ke, – ma kthen Gjovalini. – Ti autorizimin e ke gjithmonë në xhep. Bëj ç’të duash. Portret a intervistë. Arti është i lirë. Mendimi gjithashtu.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
