“Zvarritja është çështje e rregullimit emocional, jo e menaxhimit të kohës”. – Dr. Tim Pychyl, profesor i psikologjisë, Ekipi i Kërkimit të Zvarritjes, Universiteti Carleton, Otava.
Përgatiti Esmeralda Birçaj, eksperte e shëndetit mendor
“Zvarritja përkufizohet si vonesë e qëllimshme e një veprimi të planifikuar paraprakisht, pavarësisht nga vetëdija për pasojat negative” (Klassen, Krawchuk dhe Rajani, 2008). Megjithatë, Joseph Ferrari, një profesor i psikologjisë në Universitetin DePaul, argumenton se “…ndërsa ne të gjithë e shtyjmë ndonjëherë, ne nuk jemi të gjithë zvarritës”. Ndjenja e dobët e kohës mund ta përkeqësojë problemin, por paaftësia për të menaxhuar emocionet tona duket se është rrënja e vërtetë e problemit. “Në fakt, nuk ka të bëjë fare me menaxhimin e kohës,” thotë Dr Ferrari. “T’i thuash zvarritësit kronik “thjesht bëje!”, është si t’i thuash dikujt me depresion klinik “Shijoje jetën!”. Është vlerësuar se 20% e popullsisë së rritur në SHBA. janë zvarritës kronikë.
Disa studiues dallojnë dy lloje të zvarritësve:
Zvarritës pasivë / zvarritës vendimesh: Ata vonojnë veprimin sepse e kanë të vështirë të marrin vendimet paraprake. Për shembull, një person mund të vonojë fillimin e një diete sepse nuk mund të vendos se cilën dietë të ndjekë. Po kështu, dikush mund të vonojë fillimin e punës së tij kërkimore sepse nuk mund të vendosë se për çfarë të shkruajë.
Zvarritës aktivë / Vonues të sjelljes: Ata e vonojnë qëllimisht veprimin, ndërkohë që e kanë vendosur, secili për arsye të ndryshme.
Neuropsikologjia e zvarritjes
Korteksi paraballor është i përfshirë në një sërë procesesh që ndikojnë në vetërregullimin emocional. Këto sjellje – fleksibiliteti kognitiv, zhvendosja, frenimi, kujtesa e punës, përditësimi, planifikimi, zgjidhja e problemeve, kohezioni qendror – i përkasin fushës së funksionit ekzekutiv. Hulumtimet (Rabin, 2011) sugjerojnë se zvarritja mund të jetë një “shprehje e mosfunksionimit të butë ekzekutiv” te njerëzit që janë krejtësisht të shëndetshëm neuropsikologjikisht. Një tjetër studim nga Dr. Hershfield vërtetoi se, në një nivel neuronal, ne e perceptojmë “veten tonë të së ardhmes” më shumë si të huaj sesa si pjesë të vetes. Kur zvarritemi, disa pjesë të trurit i perceptojnë veprimet që i shtyjmë – si dhe emocionet negative që do t’i shoqërojnë ato – si problem i dikujt tjetër. Stresi i bën gjërat më keq: kur përballemi me një detyrim që na streson, amigdala – “detektori i kërcënimit” të trurit – e percepton këtë veprim si një kërcënim real, në këtë rast për vetëvlerësimin dhe mirëqenien tonë. Edhe nëse kuptojmë në mënyrë konjitive se shtyrja e veprimeve tona krijon më shumë stres në planin afatgjatë, truri ynë është i programuar të fokusohet në shmangien e kërcënimit. Shkencëtarët e quajnë këtë proces “rrëmbim të amigdalës”.
Por pse shtyjmë?
Në përgjithësi, ne zvarritemi sepse vetëkontrolli dhe motivimi ynë mund të pengohen nga faktorë të tillë si lodhja dhe shpërblimet që janë larg në të ardhmen. Mund të ketë gjithashtu faktorë që ulin motivimin, si stresi dhe frika nga dështimi.
1)Qëllimet abstrakte
Ne kemi shumë më tepër gjasa të zvarritemi kur qëllimet tona janë të paqarta ose abstrakte. Për shembull, qëllimet si “fillimi i stërvitjes” janë relativisht të paqarta dhe për këtë arsye ka të ngjarë të çojnë në zvarritje. Në vend të kësaj, një qëllim si “Unë planifikoj të shkoj në palestër çdo të hënë, të mërkurë dhe të premte menjëherë pas punës dhe të kaloj të paktën 30 minuta në rutinë duke vrapuar me shpejtësi të lartë”.
2)Një shpërblim që është shumë larg në të ardhmen
Njerëzit shpesh shtyjnë detyrat që lidhen me shpërblimet që do të ndodhin shumë kohë pasi detyra të përfundojë. “Truri ynë është gjithmonë në kërkim të shpërblimeve përkatëse. “Nëse e kemi zakon të zvarritemi, por nuk kemi gjetur një shpërblim më të mirë, truri ynë do të vazhdojë ta bëjë atë pa pushim derisa t’i japim diçka më të mirë për të bërë”, tha psikiatri dhe neuroshkencëtari Dr. Judson Brewer, Drejtor i Kërkimit dhe Inovacionit në Qendrën Mindfulness të Universitetit Brown.
3)Shkëputja nga vetja jonë e ardhshme
Ndonjëherë ne zvarritemi sepse mendojmë se vetja jonë e ardhshme është e shkëputur nga e tashmja, një fenomen i njohur si “shkëputje e përkohshme”. Për shembull, një person mund të jetë i ngadalshëm për të adoptuar zakone më të shëndetshme të të ngrënit, edhe nëse mjeku i tij i thotë se sa e rëndësishme është kjo, sepse efektet e dëmshme të dietës së tyre aktuale do të fillojnë të jenë një çështje serioze brenda disa vitesh. Pra e konsideron si problem të dikujt tjetër (pra të vetes së tij të ardhshme).
4)Optimizëm ose pesimizëm joproporcional
Ndonjëherë ne i shtyjmë detyrat sepse jemi tepër optimistë për aftësinë tonë për t’i përfunduar ato detyra në të ardhmen. Për shembull, një student mund të vendosë të shtyjë fillimin e një projekti sepse ai ose ajo beson se do të ketë mjaft kohë për ta përfunduar atë më vonë. Përkundrazi, pesimizmi mund të çojë në zvarritje: kur besojmë se përpjekjet tona për të përfunduar një detyrë me siguri do të dështojnë, nuk gjejmë arsye për të filluar.
5)Mbingarkesa emocionale dhe stresi
Ndonjëherë ne e shtyjmë punën tonë sepse ndihemi të mbingarkuar nga detyrat që duhet të kryejmë. Ndjenja e mbingarkesës mund të jetë për faktin se ne kemi një projekt të vetëm që duket i madh për nga sipërfaqja, ose për faktin se kemi një numër të tepërt detyrash më të vogla. Në këtë rast, ne mund të vendosim t’i shmangim këto detyra ose të përpiqemi t’i kryejmë ato, por më pas përfundojmë të ndihemi të shteruar nga energjia para se t’i përfundojmë ato dhe kështu t’i braktisim ato. Një shembull tjetër është kur për shkak të stresit të kontrollit të llogarive tona, ne e vonojmë vazhdimisht ta bëjmë këtë, edhe pse e dimë se kjo sjellje nuk do ta eliminojë problemin. Shpesh ka një rreth vicioz stresi dhe zvarritjeje ku njeriu ndihet i shqetësuar për një detyrë të caktuar, gjë që e bën ta shtyjë atë në vend që ta bëjë, gjë që e bën edhe më në ankth dhe që më pas e bën që ta shtyjë atë..
6)Perfeksionizmi, frika nga dështimi ose reagimet negative (vlerësimi social kundrejt vetëvlerësimit)
Ndërsa duket e arsyeshme të dëshirojmë të përfundojmë një projekt të cilësisë më të lartë të mundshme, kur synojmë përsosmërinë, shpesh i shtyjmë detyrat tona. Në këtë rast, zvarritja na mbron nga frika e dështimit, dhe nga gjykimi i të tjerëve. Megjithatë, vlen të theksohet se perfeksionizmi nuk çon gjithmonë në zvarritje. Madje ka raste kur perfeksionizmi i një personi mund ta shtyjë atë të kryejë detyrat në kohë. Në raste të tjera, një person mund të jetë me vonesë për të filluar punën e tij nëse mendon se shefi i tij do ta kritikojë atë, pavarësisht se sa përpjekje ka bërë. Disa njerëz janë edhe më të prirur të ndiejnë mungesën e përgjithshme të kontrollit (përqëndrimi i jashtëm kundrejt vlerësimit të brendshëm). Frika nga dështimi mund të nxisë zvarritjen në një sërë mënyrash, të tilla si detyrimi i njerëzve që të shmangin fillimin ose përfundimin e një detyre. Kjo arsye për zvarritje është më e zakonshme tek ata që vuajnë nga nivele të larta të vetëdyshimit dhe veçanërisht tek ata që janë të prirur të kenë besime negative dhe irracionale për aftësitë e tyre. Në të kundërt, kur ndjejmë se kemi furnizimet e nevojshme për një detyrë të caktuar, frika e dështimit mund të veprojë si një faktor motivues. Frika nga dështimi, perfeksionizmi dhe frika nga reagimet negative janë të lidhura ngushtë, por njëra nuk presupozon tjetrën dhe një person mund të ndikohet nga çdo kombinim i këtyre faktorëve. Për shembull, dikush mund të jetë i pasigurt për aftësinë e tij për të kryer mirë një detyrë, por shqetësohet për marrjen e reagimeve negative të pajustifikuara.
7)Vetë-sabotazhi dhe besimet bërthamore
Disa njerëz mendojnë se nuk e meritojnë të jenë në një pozitë më të mirë në jetë dhe bëjnë gjithçka që munden për ta konfirmuar atë. Nëse, për shembull, dikush është rritur me etiketën “i padobishëm”, “dembel” ose “i pafat” nga familja ose shkolla, ky emërtim ndoshta do të funksionojë si një profeci vetëpërmbushëse, pasi ata janë mësuar që në fëmijëri ta konfirmojnë atë. Dhe sigurisht, dhe për ta shtyrë vazhdimisht gëzimin dhe suksesin e tyre. Ka disa arsye pse njerëzit përfshihen në vetë-sabotim, dhe njerëzit që e zvarritin për këtë arsye priren të përfshihen në sjellje të tjera të lidhura, si për shembull largimi i njerëzve që i trajtojnë mirë.
8)Mungesa e motivimit
Njerëzit shpesh zvarriten sepse nuk kanë motivim të mjaftueshëm për të kryer një detyrë të caktuar. Për shembull, një student mund të shtyjë studimin për një test në një lëndë që nuk është relevante për specialitetin e tij ose të saj, sepse ai ose ajo nuk është i interesuar të marrë një notë të mirë në të.
9)Vetëkontroll i ulët dhe impulsiviteti
Vetëkontrolli është jetik për vetërregullimin e sjelljes. Për shembull, një person me vetëbesim të ulët mund të shfletojë rrjetet sociale për orë të tëra, ndërsa vazhdimisht i thotë vetes se ai ose ajo do të fillojë punën brenda pak minutash. Impulsiviteti është tendenca për të vepruar pa planifikuar paraprakisht ose duke marrë parasysh pasojat e veprimeve tona. Për shembull, një person impulsiv mund të përfundojë duke shtyrë një punë që tashmë ka filluar, papritmas vendos të dalë me miqtë, edhe pse ai ose ajo duhet të punojë për të tani nëse dëshiron ta dorëzojë në kohë.
10)Ndjekja e tensionit emocional
Njerëzit ndonjëherë i shtyjnë detyrat e tyre sepse u pëlqen të presin pak para afatit për të filluar punën në mënyrë që të shtojnë sfidën dhe emocionin. Për shembull, një student mund të presë deri në natën para prezantimit të klasës për të filluar përgatitjen për të, duke besuar se kjo do ta bëjë më emocionues procesin ndryshe të mërzitshëm.
11)Reagimi ndaj një forme fuqie
Njerëzit ndonjëherë shtyjnë si një akt rebelimi, qoftë në përgjithësi ose kundër ndonjë forme kontrolli (p.sh. kundër një figure pushteti), duke shtyrë një detyrë për të cilën ata janë intolerantë.
12)Lidhja e bashkëngjitjes
Një tjetër shkak i mundshëm i zvarritjes është mungesa e vetëbesimit në fillim të jetës. Njerëzit që rriten duke e ditur se kujdestari i tyre është i dashur dhe i përgjegjshëm kanë më pak gjasa të zvarriten më vonë në jetë, ndërsa njerëzit me një lidhje më pak të sigurt me kujdestarin e tyre kryesor kanë më shumë gjasa të zvarriten më vonë në jetë. Hulumtime të tjera kanë treguar se fëmijët që u rritën me prindër që ushtronin shumë kontroll kishin më shumë gjasa të zvarriteshin më vonë sesa fëmijët që u rritën me prindër që u dhanë atyre më shumë liri dhe motivim për të eksploruar botën.
Zvarritja dhe çrregullimet e personalitetit
Depresioni
Zvarritja mund të jetë gjithashtu rezultat i depresionit. Lodhja, vështirësia në përqendrim, interesi i reduktuar për aktivitetet dhe ndjenjat e mungesës së shpresës mund ta bëjnë të vështirë fillimin ose përfundimin edhe të detyrave më të thjeshta. Depresioni gjithashtu mund të çojë në vetë-dyshim kur nuk mund të kuptojmë se si të përballemi me një detyrë ose ndihemi të pasigurt për aftësitë tona. Për shembull, dikush që vuan nga depresioni mund të shtyjë vazhdimisht pastrimin e dhomës ose të bëjë pazar, sepse thjesht nuk ka energji të mjaftueshme mendore.
Çrregullimi Obsesiv Kompulsiv (OCD)
Zvarritja është gjithashtu mjaft e zakonshme tek njerëzit me çrregullim obsesiv-kompulsiv. Një arsye është se çrregullimi obsesiv-kompulsiv shpesh lidhet me perfeksionizmin keqpërshtatës, jo të shëndetshëm, i cili shkakton frikë nga gabimet e reja, dyshime nëse po bëjmë diçka të drejtë dhe shqetësime për pritshmëritë e të tjerëve prej nesh.
ADHD
Shumë të rritur me çrregullim të deficitit të vëmendjes / hiperaktivitetit (ADHD) luftojnë me zvarritjen. Kur jemi të hutuar si nga stimujt e jashtëm ashtu edhe nga mendimet e brendshme, mund të jetë e vështirë të fillojmë një detyrë, veçanërisht nëse detyra është e vështirë ose nuk jemi mjaft të interesuar. Megjithatë, është vërejtur se simptomat e ADHD-së që lidhen me mungesën e vëmendjes lidhen më fort me zvarritjen sesa simptomat që lidhen me hiperaktivitetin ose impulsivitetin.
Por meqë ne të gjithë e zvarritim, kur është problematike zvarritja?
Varet nga shkalla e mosfunksionimit të shkaktuar. Studentët që shtyjnë në mënyrë sistematike punën e tyre priren të marrin nota më të ulëta, punëtorët që shtyjnë punën e tyre zakonisht prodhojnë punë me cilësi më të ulët dhe në përgjithësi, zvarritësit e rregullt mund të përjetojnë reduktim të mirëqenies pasi priren të vuajnë nga pagjumësia ose një sistem i ulët imunitar dhe gastrointestinal. Për sa i përket shëndetit fizik, zvarritja e ushtrimeve dhe ekzaminimeve mjekësore, si dhe përkushtimi për një dietë më të shëndetshme mund të çojë në një rrezik më të lartë të hipertensionit dhe sëmundjeve kardiovaskulare.
Bibliografi:
Ferrari, J. R., Johnson, J. L., & McCown, W. G. (1995). Procrastination and task avoidance: Theory, research, and treatment. New York: Plenum.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
