Për dekada me radhë, tematika e pabarazisë gjinore në tregun e punës ka zënë vendin qendror në debatet sociale, politike dhe akademike. Gratë janë përballur me paga më të ulëta, më pak mundësi avancimi dhe me ngarkesën e roleve familjare, shpesh të paadresuara nga strukturat organizative.
Megjithatë, zhvillimet e fundit në fushën e psikologjisë sociale dhe organizative po sjellin një perspektivë të re dhe më të nuancuar: ndërsa gjinia mbetet një faktor i rëndësishëm, mosha po shfaqet gjithnjë e më shumë si pengesa më e madhe që gratë hasin në rrugëtimin e tyre profesional.
Në kulturat moderne të punës, sidomos në ato perëndimore, ekziston një narrativë e heshtur që lidh vlerën dhe produktivitetin e një punonjësi me rininë. Gratë, në veçanti, përballen me një fenomen që psikologia e quan diskriminim i ndërthurur (intersectional discrimination), i cili ndodh kur dy ose më shumë forma diskriminimi veprojnë njëkohësisht, në këtë rast, gjinia dhe mosha. Ndërsa burrat shpesh perceptohen si “të pjekur” dhe “me përvojë” kur plaken, gratë e njëjtës moshë rrallëherë përfitojnë nga i njëjti vlerësim. Përkundrazi, shpesh u ngjiten etiketime si “të tejkaluara”, “jo të përditësuara”, ose “të lodhura për tregun modern të punës”.
Psikologia Susan Fiske, një nga studiueset më të njohura në fushën e stereotipave, ka treguar se grupet shoqërore gjykohen në bazë të dy dimensioneve kryesore: kompetenca dhe ngrohtësia. Gratë e moshuara, shpesh, nuk perceptohen si të larta në asnjërën prej këtyre kategorive, duke i bërë ato të padukshme në sytë e sistemit punëdhënës, një dukuri që sociologia e ka quajtur “invisibilitet i dyfishtë”.
Nga një tjetër këndvështrim, studime të shumta, si ai i Roscigno, Zheng dhe Crowley (2022), tregojnë se diskriminimi për shkak të moshës ka pasoja të drejtpërdrejta në mirëqenien psikologjike të individit. Gratë që ndihen të përjashtuara ose të nënvlerësuara për shkak të moshës përjetojnë më shumë stres, ankth dhe ulje të vetëvlerësimit. Kjo, nga ana tjetër, ndikon në motivimin për të qëndruar në punë, për të ndjekur avancime apo për të qenë pjesë aktive e zhvillimeve profesionale.
Stereotipat mbi moshën shpesh e fshehin natyrën e tyre përmes arsyetimesh “racionale”: që punonjësit e moshuar nuk janë mjaftueshëm fleksibël, nuk përballen dot me teknologjinë moderne, nuk kanë energjinë e duhur për të ndjekur ritmet e shpejta të tregut. Megjithatë, këto janë paragjykime, jo realitete. Studime si ajo e UC Berkeley (2023) kanë treguar se produktiviteti dhe fleksibiliteti nuk lidhen domosdoshmërisht me moshën kronologjike, por me trajnimet, përfshirjen dhe kulturën organizative që mbështet ose përjashton.
Veçanërisht në Ballkan dhe në vende si Shqipëria, ku rolet gjinore dhe familjare ende peshojnë shumë mbi gratë, mosha përforcon ndjesinë e të qenit “jashtë loje” më herët sesa ndodh me burrat. Gratë mbi të 45-at shpesh merren si të vetëkuptueshme se duhet të marrin përsipër detyra kujdesi në familje, duke ulur kështu mundësitë për avancim në punë ose duke i detyruar të bëjnë kompromise që meshkujt bashkëmoshatarë rrallë i përjetojnë. Kjo nuk është vetëm padrejtësi sociale; është edhe një humbje reale për vetë organizatat, të cilat heqin dorë nga përvoja, stabiliteti dhe mençuria e akumuluar ndër vite.
Nga një këndvështrim psikologjik, duhet të kuptojmë se ndjenja e përjashtimit, sidomos ajo që buron nga faktorë të jashtëm si stereotipat mbi moshën, nuk ndikon vetëm në karrierë, por në identitetin dhe mirëqenien e përgjithshme të individit. Punësimi nuk është vetëm një mjet për të fituar para, por një pjesë e qenësishme e vetëvlerësimit dhe qëllimit personal. Kur kjo lidhje ndërpritet për shkak të paragjykimeve, ndikimi është shumë më i thellë se sa një vend pune i humbur.
Përballë kësaj realiteti, zgjidhjet nuk janë thjesht teknike, por kërkojnë një ndryshim kulturor dhe institucional. Nevojiten politika pune që e njohin diversitetin e moshës si një vlerë, programe trajnimi që i përfshijnë gratë në çdo fazë të karrierës, dhe një transformim të mënyrës se si e perceptojmë “kontributin profesional”. Gratë nuk janë të përkohshme në tregun e punës. Ato nuk janë të vlefshme vetëm në rini. Dhe mosha nuk duhet të jetë kurrë një arsye për t’u përjashtuar, por një pasuri që shoqëritë inteligjente dinë ta vlerësojnë.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
