20 janari 1990 është një moment historik vendimtar në rrugën e pavarësisë së Azerbajxhanit. E përkujtuar zyrtarisht si Dita e Zisë Kombëtare, është edhe një ditë krenarie kombëtare për vendin, duke u bërë simbol i vullnetit të palëkundur në emër të pavarësisë dhe lirisë së popullit tonë. Kjo ngjarje epokale shënoi një pikë kthese në rikthimin e pavarësisë kombëtare. Ishte tragjedia e janarit që e ktheu një lëvizje nacionalçlirimtare në një realitet politik dhe i dha shtysë të fortë popullit të Azerbajxhanit për të luftuar për pavarësi.
Masakra e popullatës civile të Bakut më 20 janar u krye me udhëzimin e qeverisë sovjetike të asaj periudhe për të shtypur protestën e drejtë të popullit Azerbajxhan, për të parandaluar zgjerimin e lëvizjes çlirimtare në Azerbajxhan dhe më gjerë. Për këtë arsye, trupat e BRSS me më shumë se 20.000 persona, hynë në Baku natën e 19-20 janarit 1990 dhe ushtria sovjetike, pa shpallur gjendjen e jashtëzakonshme, filloi operacionet ushtarake kundër popullit civil të Azerbajxhanit. Masakra brutale u krye mbi popullsinë paqësore, qindra njerëz u vranë, u plagosën dhe u zhdukën.
Rrënjët e tragjedisë së janarit datojnë që nga viti 1988, kur përpjekjet për të aneksuar ish-rajonin e Nagorno-Karabakut të Azerbajxhanit në Armeni dhe një valë tjetër e dëbimit të Azerbajxhanasve nga tokat e tyre historike në Armeni po fitonin vrull. Për shkak të përkeqësimit të konfliktit të vonë të Nagorno-Karabakut, një lëvizje kombëtare u rrit në Azerbajxhan dhe situata në vend u tensionua. Populli i Azerbajxhanit u tërbua nga pretendimet territoriale dhe aktet agresive të Armenisë, të mbështetur nga disa zyrtarë të atëhershëm sovjetikë kundër Azerbajxhanit. Që nga viti 1988 lëvizja kombëtare për liri u rrit. Duke protestuar kundër kësaj politike të BRSS, mijëra njerëz mbajtën demonstrata gjatë gjithë ditës në sheshin qendror dhe në rrugët e Bakut.
Por udhëheqja sovjetike kreu një krim të tmerrshëm kundër popullit Azerbajxhan, në vend që të parandalonte këto tensione në rritje. Politika e liderit sovjetik Gorbaçov u bë një detonator për forcimin e separatizmit armen në Nagorno-Karabakh, i cili mbrojti aneksimin e këtij territori në Armeni.
Si rezultat i tubimit ushtarak, zyrtarisht u vranë 131 persona. Jozyrtarisht shifrat rriten në të paktën 300 dhe ndoshta më shumë. Edhe sot e kësaj dite, më shumë se 30 vjet më vonë, e vërteta nuk dihet, pasi me sa duket shumica e dokumenteve u konfiskuan dhe u kthyen në Moskë nga Ushtria Sovjetike kur u bë e qartë se Bashkimi Sovjetik ishte në prag të kolapsit. 744 persona mbetën të plagosur rëndë, 4 të zhdukur, 400 të arrestuar. Pas shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme, 21 persona të tjerë u vranë në Baku, 26 u qëlluan në qytetet Neftchala dhe Lankaran. Banorët e Azerbajxhanit e quajnë këtë tragjedi “Janari i Zi”, që do të thotë masakra e civilëve që ndodhi gjatë këtyre ditëve. Meqenëse zyrtarët sovjetikë kanë deklaruar publikisht se qëllimi i ndërhyrjes së trupave sovjetike ishte parandalimi i përmbysjes së qeverisë sovjetike të Republikës së Azerbajxhanit nga lëvizja kombëtare, dëmi që iu shkaktua qytetiti te Baku nga ushtarët sovjetikë mund të ishte bere qellimisht si një paralajmërim për lëvizjet çlirimtare, jo vetëm në Azerbajxhan, por edhe në republikat e tjera të Bashkimit Sovjetik.
Masakra e përgjakshme që ndodhi në Baku në janar 1990 tregoi thelbin gjakatar antihumanist të regjimit totalitar sovjetik, kur forcat e armatosura të BRSS u përdorën edhe një herë kundër lëvizjes çlirimtare dhe pavarësisë të njerëzve. Kjo ishte “metoda e besueshme” e Bashkimit Sovjetik për shtypjen e lëvizjeve çlirimtare, e aplikuar kundër kryengritjes hungareze në 1956 dhe Pranverës së Pragës në 1968. Veprimi ndëshkues i forcave të armatosura sovjetike që kryen në Baku në janar 1990, përmasat e tij, mizoria, numri i viktimave njerëzore tejkaloi ngjarjet në Tbilisi, Vilnius, Riga e kështu me radhë. Këto ishin perpelitjet e fundit të perandorisë sovjetike të vjetëruar.
20 janari ishte sprova e parë dhe fitorja morale në rrugën që e çon kombin drejt pavarësisë, rikthimin e ideve kombëtare – shpirtërore.
“Janari i Zi” doli të ishte fillimi i fundit të sundimit sovjetik në Azerbajxhan dhe hapi rrugën për shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik. Pavarësisht ngjarjeve të përgjakshme në Baku, dita e 20 janarit 1990 u shënderrua ne një faqe heroizmi në historinë e luftës për pavarësi dhe integritet territorial të Azerbajxhanit.
Heydar Aliyev, Udhëheqësi Kombëtar i Azerbajxhanit
Në këtë kohë vërtet vendimtare për republikën dhe kur Azerbajxhani ishte ende pjesë e Bashkimit Sovjetik, duke vënë në rrezik jetën e tij, Udhëheqësi Kombëtar i Azerbajxhanit, Heydar Aliyev, mbajti fjalimin e tij të famshëm në Moskë, në të cilin ai e quajti vendimin e udhëheqjes supreme sovjetike dërgimin e trupave në Baku si akt “çnjerëzor, antidemokratik dhe antikushtetues” dhe kërkoi që “të gjithë të përfshirët në tragjedi të ndëshkohen”. Më pas vendimi për vlerësimin e parë politiko-juridik të tragjedisë së 20 janarit u miratua nga Parlamenti i Azerbajxhanit me iniciativën e tij.
Kanë kaluar 33 vjet nga tragjedia e 20 janarit. Azerbajxhani nderon kujtimin e viktimave të ngjarjeve të Janarit të Zi çdo vit.
“Janari i Zi” është gdhendur përgjithmonë në historinë e vendit si një ditë lufte heroike në emër të lirisë dhe integritetit territorial të Azerbajxhanit të pavarur, modern, demokratik dhe të begatë. Dita që çoi në humbje të rënda dhe në vrasjen e njerëzve të pafajshëm tregoi gatishmërinë për luftë, krenarinë e njerëzve që nuk mund të duronin politikën e pabesë të udhëheqjes së BRSS ndaj Azerbajxhanit, ngritën zërin për të fituar lirinë dhe pavarësinë.
Duke kaluar nëpër këtë rrugë të përgjakshme, Azerbajxhani fitoi pavarësinë e tij, por kostoja ishte e lartë – 20 për qind e territorit tonë u pushtua si rezultat i agresionit armen, i cili kaloi në operacione ushtarake aktive.
Udhëheqja sovjetike vazhdoi të minonte rivendosjen e shtetit të pavarur dhe demokratik, duke mbështetur agresionin ushtarak të Armenisë kundër Azerbajxhanit. Kjo mbështetje rezultoi në pushtimin e 1/5 të territoreve të njohura ndërkombëtarisht të vendit tonë. Përveç kësaj, Armenia ka kryer një politikë spastrimi etnik kundër azerbajxhanasve. Si rezultat, më shumë se një milion Azerbajxhanë u gjendën në pozitën e refugjatëve dhe personave të zhvendosur brenda vendit. Këto veprime, pa dyshim, janë shkelje masive e të drejtave themelore të popullatës civile.
Azerbajxhani gjithmonë ka mbrojtur zgjidhjen paqësore të këtij konflikti. Pavarësisht gati 30 vitesh negociata të ndërmjetësuara nga bashkëkryesuesit OSBE dhe Grupit te Minsk-ut, asnjë rezultat nuk është arritur. Vitet e fundit, Armenia ka shkatërruar qëllimisht procesin e negociatave, duke kërcënuar Azerbajxhanin me një luftë të re për territore të reja. Në shtator 2020, Armenia filloi një sulm ushtarak në shkallë të gjerë në Azerbajxhan. E mundur plotësisht në luftën dyzet e katër ditore, Armenia u detyrua të tërhiqte pjesën e mbetur të trupave të saj nga pjesët e tjera të territoreve të pushtuara të Azerbajxhanit duke nënshkruar një akt kapitullimi më 10 nëntor 2020. Vetë Azerbajxhani siguroi zbatimin e Këshillit të Sigurimit të OKB-së zgjidhjen e konfliktit të mëparshëm. Konflikti i Nagorno-Karabakut ka hyrë në histori. Ky zhvillim nuk është vetëm një moment historik vendimtar në historinë e Azerbajxhanit të pavarur, por edhe një kusht jetik për paqen e qëndrueshme, bashkëpunimin dhe marrëdhëniet e fqinjësisë së mirë në rajon.
Azerbajxhani përpiqet të nënshkruajë një marrëveshje paqeje me Armeninë bazuar në njohjen e integritetit territorial të njëri-tjetrit, përcaktimin dhe demarkacionin e kufijve shtetërorë dhe hapjen e të gjitha komunikimeve për bashkëpunim të plotë në rajon.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
