Para se të zhytemi në debat, është e nevojshme të theksohen dy ide. E para do të ishte që askush të mos gëzojë liri absolute në kuptimin e aftësisë për të abstraguar plotësisht nga normat dhe vlerat për të vepruar. Ideja e dytë ka të bëjë me faktin se liria nuk përfshin vetëm zgjedhjen e një veprimi ose të një tjetri, por shtrihet edhe në mendime dhe emocione: ne gëzojmë një kufi të caktuar për të zgjedhur çfarë të mendojmë ose çfarë të ndjejmë.
Nga ana tjetër, i bashkëngjitur konceptit të vullnetit dhe aftësisë për të zgjedhur, është përgjegjësia që buron nga ai privilegj. Kështu, disi, çdo zgjedhje shoqërohet me një parashikim të pasojave, një vlerësim të dëmit dhe përfitimeve. Këtu hyjnë në lojë morali dhe etika, tipike për çdo person, për çdo grup, për çdo shoqëri apo për njerëzimin në tërësi.
Nëse shikojmë shoqërinë tonë, do të kuptojmë se e konsiderojmë shumicën e njerëzve si të lirë për të zgjedhur. Përndryshe, çfarë kuptimi do të kishte demokracia apo vetë rregullat dhe ligjet që ndëshkojnë pikërisht mungesën e përgjegjësisë që lidhet me lirinë?
Liri do të thotë të jesh autonom
Kur jemi të lirë, jemi përgjegjës për vendimet tona, pasi jemi ne ata që i vendosim dhe prandaj marrim autonominë, me të gjitha të mirat dhe të këqijat që ajo sjell. Supozimi i kostos së asaj që vendosim nënkupton guximin për të qenë të lirë për të marrë një rrugë. Një kosto që do të përpiqemi ta parashikojmë, ta zvogëlojmë dhe, në fund të fundit, ta supozojmë, duke ditur se do të duhet ta paguajmë më vonë. Supozojmë se vendimi ynë shoqërohet me një rrezik që mund të dekantojë pasojat për njërën anë ose tjetrën. Ky rrezik ekziston sepse në shumicën e rasteve nuk jemi të vetmit skulptorë të realitetit, por ka faktorë të tjerë ndikues që hyjnë në lojë. Njerëz të tjerë, për shembull. Të jesh i lirë dhe të mendosh për veten kërkon gjithashtu një lëshim: lejen për të bërë gabime. Përtej: dështimit dhe përpjekjeve përsëri. Këtu rishfaqen konceptet e përgjegjësisë dhe kostos. Për shembull, shumë baballarë dhe nëna nuk zbatojnë shumë nga planet në kohën që do të donin, sepse e dinë se kanë përgjegjësi për fëmijët e tyre dhe se ndjekja e dëshirave të tyre do t’i kushtonte familjes. Të jesh i lirë nënkupton marrjen e rreziqeve, liria kërkon të mbajmë peshën e vendimeve tona. Liria nuk është vetëm të bëjmë atë që duam në këtë moment, por është të vizatojmë dhe ndërtojmë rrugën tonë duke vendosur se si, ku dhe me kë do ta udhëtojmë atë. Të jesh i lirë do të thotë të jesh autonom për të vendosur vetë.
Liria ime mbaron kur fillon e jotja
Këtu është kufiri më i rëndësishëm i lirisë: bashkëjetesa me liritë e tjera, morali dhe etika. Unë jam i lirë brenda një hapësire të kufizuar, asaj të caktuar nga vlerat e mia, asaj që më kanë caktuar ligjet. Në disa fusha këto ligje do të jenë më kufizuese se vlerat e mia personale, në disa të tjera jo dhe do të shfaqen konflikte. Liria dhe autonomia na japin më pak hapësirë për lëvizje sesa e lejon imagjinata jonë. Një nga vlerat e përbashkëta nga shumica e njerëzve është të mos bëni asnjë dëm. Prandaj, vlen ajo shprehja e famshme se ‘liria ime fillon aty ku mbaron e tjetrit’. Ndjekja e këtij rregulli është tashmë një mësim në vetvete, pasi nëse shkelen ligjet, ka dënim për atë që e kryen. Një restaurim që do të përpiqet të shkojë pikërisht në restaurimin e atij dëmi të shkaktuar.
Së fundi, duam të rishikojmë një fenomen kurioz. Ka një sërë opsionesh nga të cilat qeniet njerëzore mund të ndihen të mbingarkuar. Të gjithë e kemi përjetuar. Për shembull, do të blejmë një stilolaps dhe ka shumë lloje të ndryshme. Në parim, është një mësim që nuk do t’i kushtonim kohë me vetëdije, por nuk është e pazakontë të shohim që kalojmë 10 minuta duke zgjedhur, kur në realitet do të preferonim t’ia kushtonim atë kohë detyrave të tjera. Kjo është se si kjo liri në njëfarë mënyre rrëmben vullnetin tonë, sikur një numër kaq i madh opsionesh të na shqetësonin vërtet.
Me paradokset dhe përfitimet e saj, liria është një nga privilegjet tona të mëdha. Padyshim, shumica prej nesh kanë një hapësirë të mirë për të bërë dhe për të zhbërë sipas dëshirës, për të vendosur dhe për t’u rritur në një mënyrë që në thelb është sa e varur (për shkak të natyrës sonë sociale) aq edhe autonome.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
