Meritokracia në ditët e sotme gëzon një reputacion të çuditshëm. Shumë politikanë, sipërmarrës, përfaqësues të shoqërisë civile promovojnë shoqërinë meritokratike si një shoqëri në shkallë njerëzore, e vetmja që plotëson nevojat e saj për drejtësi sociale; shumë filozofë, ekonomistë, politologë, sociologë, nga ana tjetër, e shohin meritokracinë si një ideologji që legjitimon pabarazitë, një premtim të rremë të lëvizshmërisë shoqërore dhe mundësi të barabarta. Pyetja atëherë nuk ka të bëjë me arsyet ose gabimet e njërës palë mbi tjetrën, por me natyrën e ambivalencës së natyrshme në meritokraci.
Nga Orjona TRESA, gazetare
Në përpjekje për të zgjidhur një problem të ndërlikuar, Universiteti Cardiff dhe grupi kërkimor Heirs (Lumturia dhe Marrëdhëniet në Ekonomi) organizuan një ditë studimi dhe reflektimi në internet mbi temën e meritokracisë. Iluzioni i Meritës: titulli i zgjedhur për seminarin sjell ndërgjegjësimin se çështjet thelbësore që lidhen me meritokracinë. Katër folës me famë ndërkombëtare – Jo Littler (City University of London), Robert Sugden (University of East Anglia), Daniel Markovits (Yale) dhe Robert H. Frank (University Cornell) – dhe gjashtëmbëdhjetë studiues nga fusha të ndryshme (ekonomi eksperimentale, ekonomia empirike, filozofia, teologjia, sociologjia, shkenca politike) diskutuan statusin e studimeve mbi meritokracinë sot, mbi problemet dhe sfidat e ardhshme që lidhen me një temë që, si kundërshtuesit e saj, ashtu edhe mbështetësit e saj, e konsiderojnë qendrore për shoqëritë bashkëkohore. Ja disa nga reflektimet e tyre. Meritokracia u bën thirrje shumë njerëzve për premtimet e qenësishme në idealin e saj: rritja e angazhimit dhe punës individuale, lufta kundër privilegjeve, lëvizshmëria shoqërore e cila, për të përdorur fjalët e Adam Smith, (ekonomist, filozof), korrespondon me dëshirën për të përmirësuar kushtet tona (dëshira për të përmirësuar kushtet e dikujt). Do të ishte gabim, në kritikimin e meritokracisë, të mos njihej rëndësia dhe legjitimiteti i këtyre premtimeve. Jashtë partishmërisë, le të pyesim veten se çfarë nënkuptojnë ato dhe cilat mbahen në shoqëritë meritokratike? Së pari, le të përpiqemi të kuptojmë nëse suksesi është gjithmonë i barasvlershëm me meritën. Nëse do të ishte kështu, pretendimi i meritokracisë për të ndarë ‘më pak të merituarit’ nga ata që ‘meritojnë’ do të bazoheshin plotësisht. Përgjatë historisë, oligarkitë, qeveritë e të paktëve, gjithmonë janë përpjekur të paraqiten si aristokraci, qeveritë e më të mirëve (ajo e të paktëve). Meritokracia duket e përshtatshme për këtë funksion. Megjithatë, kur shohim më thellë në sukseset individuale në shkollë, në sport, në politikë, në ekonomi, shohim se ka shumë më tepër sesa thjesht merita.
Tradita liberale ka ditur gjithmonë se tregu nuk është një vend meritokratik: shpërblimi i veprimeve individuale nuk varet nga vlera e tyre e brendshme, por nga vlera që të tjerët i kushtojnë përpjekjeve tona. Ekziston ndihma e njerëzve të tjerë, një dozë e mirë talenti natyror, mundësia e arsimimit falas, por edhe ajo që Frank e quan fat apo shans i pastër. Të gjithë faktorët jo meritokratë që bazuar në meritat tona kontribuojnë në suksesin tonë. Në fund të fundit, problemi i vërtetë i madh me meritokracinë është se ajo justifikon dhe legjitimon pabarazitë. Sikur pabarazitë, të cilat gjithmonë kanë ekzistuar, dhe ndoshta gjithmonë do të ekzistojnë, të kenë nevojë për avokatë mbrojtës. Është e qartë se nëse krahasojmë meritokracinë dhe klientelizmin, ligjërimi tashmë është shtrembëruar. Pika e vërtetë është se meritokracia është bërë legjitimimi etik i pabarazisë, në emër të një keqkuptimi të madh: se talenti është meritë (dhe jo një dhuratë). Efekti tjetër anësor ka të bëjë me varfërinë: nëse talenti është meritë, dhe për këtë arsye është i bekuar, jo-talenti bëhet I padobishëm dhe i mallkuar. Varfëria si mallkim rritet së bashku me meritokracinë, mjafton të shohësh se çfarë ndodh në vendet më meritokratike në botë. Pra, çfarë të bëni? Meritokraci apo jo? Propozojmë që të dalim nga sterili ose-ose të propozojmë një debat publik mbi dëshirueshmërinë e meritokracisë dhe mbi përmbajtjen e veprimeve merituese që kompanitë duan të shpërblejnë. Një ushtrim në reflektimin kolektiv, ndoshta përmes instrumentit të demokracisë këshillëdhënëse, ku muret midis akademisë dhe shoqërisë mund të shemben përfundimisht. Drejtësia sociale, e lidhur me nevojat tona të thella për drejtësi personale, është një nga të mirat më të çmuara të zakonshme që kemi. Por nëse nuk gjejmë një mënyrë për ta mbajtur atë së bashku, rrezikojmë ta shkatërrojmë. Le të mendojmë për këtë!
Përgatiti: Orjona TRESA | Botuar në Revistën “Psikologjia”, Nr. 173
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
