Ky shkrim është për ata që janë tepër të ndjeshëm ndaj kritikës. Për ata që, edhe pas një komenti të pafajshëm, e gjejnë veten duke dyshuar në vlerën e tyre, duke u kthyer në mendime pa fund, duke kërkuar dëshpërimisht një konfirmim. Kjo nuk është dobësi – është një plagë emocionale që ka një histori, një themel dhe, fatmirësisht, edhe një rrugë drejt shërimit.
Ka fjalë që duken të padëmshme. Shprehje të thëna “për të mirën tënde”, me një ton të qetë, por që megjithatë depërtojnë nën lëkurë dhe mbeten aty. Ndoshta dikush tjetër nuk do t’i kishte vënë re, por ti i ndjeve. Ishin si një goditje në kraharor, si të ishte çarë diçka brenda teje. Nuk të thanë thjesht se kishe gabuar – ti u ndjeve vetë si një gabim.
Në atë çast, nuk është vetëm përmbajtja e kritikës që të dhemb, por mënyra si e përjeton. Dhe, më shumë se gjithçka tjetër, ajo çka ajo zgjoi brenda teje.
Kur një kritikë zgjon plagë të vjetra
Jo të gjithë reagojnë njësoj ndaj kritikave. Disa i shohin si informacione të vlefshme, të tjerë i filtrojnë me qetësi, ndërsa ka nga ata për të cilët edhe kritika më e vogël trondit ndjesinë e tyre të sigurisë. Është sikur çdo fjalë prek diçka të thellë, të vjetër, të pashëruar. Në psikologji, kjo quhet riaktivizim i dhimbjes arkaike: truri ynë, përballë një kritike, e krahason menjëherë me përvojat e kaluara. Nëse je rritur në një mjedis kritikues, zhvlerësues ose tepër kërkues, çdo vlerësim i ri ringjall ndjenjën e vjetër të të qenit “jo mjaftueshëm i mirë”, “i gabuar”, ose “shumë i ndjeshëm”.
Në veçanti, nëse figurat që na kanë rritur – prindërit, mësuesit, motrat a vëllezërit – ishin më të përqendruar tek arritjet sesa tek dashuria pa kushte, krijohet një ndjeshmëri ekstreme ndaj gjykimeve të jashtme. Kur rritesh, kjo ndjeshmëri mund të kthehet në një reagim të fortë emocional ndaj çdo kritike. Sepse për ty, ajo nuk është një sugjerim – është kërcënim për veten tënde.
Çfarë ndodh në trurin tënd kur kritikohesh?
Nga ana neurologjike, kritika aktivizon të njëjtat zona të trurit që përpunojnë dhimbjen fizike. Studimet kanë treguar se përjashtimi apo zhvlerësimi aktivizon korteksin anterior cingulate – pjesë e trurit që lidhet me dhimbjen trupore. Nuk është rastësi që e quajmë këtë “dhimbje emocionale”. Një kritikë që përjetohet si kërcënuese mund të zgjojë amigdalën – qendrën e frikës – duke nxitur reagimin “lufto, ik ose ngrij”. Në këtë gjendje alarmi, pjesa e trurit që na ndihmon të mendojmë qartë (korteksi prefrontal) çaktivizohet pjesërisht. Kështu, bëhemi më të ndjeshëm dhe më të prirur për të menduar në mënyrë katastrofike. Edhe nëse nuk ka një kërcënim real, trupi reagon si të ishte në rrezik. Për mendjen emocionale, refuzimi apo pakënaqësia janë kërcënime të barasvlershme me urinë apo të ftohtin. Kritika, për ata që mbajnë një plagë të vjetër pamjaftueshmërie, ndjehet si përjashtim nga grupi – një rrezik për mbijetesën emocionale.
Dallimi mes kritikës dhe poshtërimit
Jo çdo kritikë është toksike. Disa janë të nevojshme për rritjen personale, sidomos kur jepen me empati, respekt dhe nga dikush që ka një marrëdhënie të shëndetshme me ty. Por problemi lind kur kritika nuk synon sjelljen, por sulmon personin. Shprehje si:
“Je gjithmonë njësoj!”
“Nuk kupton asgjë!”
“Gjithmonë zhgënjen!”
nuk janë thjesht kritika – janë poshtërime të kamufluara si opinione.
Në psikoanalizë, kjo quhet zhvlerësim i introjeksionit: kur e bën tënden një zë kritik që të ndjek edhe kur askush nuk të qorton. Një fëmijë që mëson se “nuk është mjaftueshëm i mirë” do të krijojë një zë të brendshëm që ia përsërit këtë edhe si i rritur. Ai nuk ka nevojë për kritika të jashtme – ai është bërë kritiku më i ashpër i vetes.
Efekti i kritikës së vazhdueshme në ndjenjën e vetes
Kur rritesh në një mjedis ku kritika është e pranishme vazhdimisht – qoftë e hapur apo e nënkuptuar – ndërtohet një strukturë e brendshme që psikologët e quajnë “vetja e rreme”. Është një mënyrë të qenuri që ekziston për të shmangur zhgënjimin, përjashtimin dhe mospranimin. Kjo “vetje e rreme”:
shmang konfliktet,
përpiqet gjithmonë të jetë perfekte,
kërkon ndjesë edhe kur nuk ka faj,
përpiqet të kënaqë të gjithë.
Por kjo vjen me një kosto: humbjen e autenticitetit. Kur vetëvlerësimi ndërtohet mbi miratimin e të tjerëve, çdo kritikë bëhet një tërmet emocional që trondit maskën me të cilën ke mësuar të ndihesh i sigurt.
Nuk je ti problemi. Është një dhimbje e vjetër që po flet
Nëse një kritikë të dhemb, nuk do të thotë se je i dobët. Do të thotë se trupi yt emocional po të paralajmëron për një plagë të kahershme që kërkon mbrojtje. Ndjenja “Unë jam gabim” nuk është e vërteta – është një mesazh i vjetër, i dëgjuar ose i përjetuar në fëmijëri.
Truri, në përpjekjen e tij për të parashikuar rreziqet, njeh modele dhe i rikthen. Por kjo nuk është realitet – është rezonancë.
Të njohësh këtë mekanizëm është hapi i parë drejt shërimit. Do të thotë të mësosh të dallosh mes së tashmes dhe së shkuarës. Dhe të fillosh të pajtohesh me atë pjesë të vetes që, përballë çdo kritike, kërkon ende me dëshpërim dashuri.
Si të shërohesh: 5 hapa për të dalë nga dhimbja e kritikës
Shërimi nga dhimbja që sjell kritika nuk nënkupton të bëhesh i pandjeshëm apo i ftohtë. Përkundrazi, do të thotë të mësosh të mbrosh pjesën më të brishtë të vetes — atë pjesë që për shumë kohë ka ngatërruar miratimin me vlerën personale. Nuk ka të bëjë me të qenit i fortë sipas kuptimeve klasike, por me të qenit i tërë — dikush që mund të qëndrojë i qetë edhe përballë syve të ftohtë. Më poshtë janë pesë hapa që mund të të ndihmojnë të fillosh procesin e shërimit — butë, me durim dhe mirësi.
1.Dallo përmbajtjen nga toni
Jo çdo kritikë është një sulm. Pyete veten:
“Çfarë po përpiqet të më thotë kjo kritikë, në thelb?”
Nëse ka një mesazh të vlefshëm, por i shprehur me një ton të ashpër, përpiqu të mbash thelbin dhe të hedhësh tej mënyrën si u tha. Mëso të ndash informacionin nga emocionaliteti.
2.Ushqe një zë të brendshëm të dhembshur
Kur ndihesh i lënduar, ndalu dhe pyet:
“Po të ishte një fëmijë në vendin tim, si do t’i flisja?”
Ndoshta me dhembshuri, durim dhe ngrohtësi. Atëherë pse të mos ia thuash vetes me të njëjtin ton? Nuk ka asgjë të keqe në butësinë ndaj vetes — është forma më e lartë e fuqisë së brendshme.
3.Kupto rrënjën emocionale të ndjeshmërisë tënde
Në çaste kritikash të dhimbshme, pyet veten:
“Kujt i ngjan kjo ndjenjë?”
A është një jehonë nga fëmijëria? Nga një zë i vjetër? Vetëdijesimi për origjinën e dhimbjes të ndihmon ta ndash të kaluarën nga e tashmja. Ti nuk je më ai fëmijë i pambrojtur – sot, ke mjete dhe zgjedhje të tjera.
4.Jepi zë zemërimit të shëndetshëm
Zemërimi nuk është gjithmonë shkatërrimtar. Ka një lloj zemërimi të heshtur, të qartë dhe dinjitoz që mbroj vlerën tënde.
Të thuash:
“Kjo më lëndoi.”
nuk është dramë – është guxim. Është mënyra si e rivendos dinjitetin tënd.
5.Rretho veten me njerëz që të shohin me sy të mirë
Gjej ata që të shikojnë me mirëkuptim, edhe kur nuk je perfekt. Ata që dinë të dallojnë një gabim nga kush je ti në thelb.
Marrëdhëniet e sigurta janë si balsam për plagët e vjetra. Ato nuk i largojnë menjëherë zërat e brendshëm kritikë, por krijojnë një kundërzë të butë, të qëndrueshme.
Po sikur kritiku më i ashpër të jesh vetë ti?
Shpesh, zëri që na gjykon më shumë nuk vjen nga jashtë. Jemi vetë ne, të mbushur me zëra të dikurshëm që vazhdojmë t’i përsërisim pa vetëdije:
“Nuk je mjaftueshëm i mirë.”
“Mund ta kishe bërë më mirë.”
“E gjitha është faji yt.”
Në raste të tilla, hapi i parë nuk është të ndryshosh sjelljen. Është të ndryshosh mënyrën si e sheh veten. Të stërvitësh mendjen të mos jetë një gjykatës, por një aleat.
Pyete veten:
“A më ndihmon kjo kritikë, apo thjesht më ndëshkon?”
Shërimi nis pikërisht këtu: kur ndalojmë së kërkuari miratim dhe fillojmë të kultivojmë mirëkuptimin ndaj vetes. Kur zëri brenda nesh fillon të flasë si mik, jo si armik.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
