(Përsiatje meditative për qytetin tim të fëmijërisë…)
Ka diçka të pashpjegueshme në imazhet bardhë e zi të Sarandës së viteve ’70; ato nuk janë thjesht fotografi, por dëshmi e një kohe ku përditshmëria shfaqej si një skenë e heshtur dhe njerëzit dukeshin pjesë e një koreografie të përbashkët, një koreografi që sot, kur e shikojmë nga larg, na duket e huaj dhe e çuditshme.
Saranda nuk ishte vetëm një qytet i vogël bregdetar, i pagëzuar më herët si “perla e jugut” në gjirin e Jonit, por një “laborator” social, ekonomik dhe kulturor i një modeli jetese, ku shoqëria atje, me gjithë kufizimet e kohës, ruante një harmoni të brishtë që sot duket thuajse utopike. Shoqëria sarandiote e viteve ’70 karakterizohej nga një ndjenjë e fortë e jetës komunitare, dhe njerëzit jetonin pranë njëri-tjetrit jo vetëm fizikisht, por edhe shpirtërisht. Varfëria nuk ishte thjesht një barrë individuale, por një realitet i përbashkët që i afronte njerëzit. Askush nuk kishte shumë, por ama të gjithë kishin aq sa për të jetuar, dhe kjo krijonte një marrëdhënie të ngrohtë mes individit dhe shoqërisë, një solidaritet që sot, në kohën e individualizmit, duket i humbur. Në këtë qytet të vogël, çdo ditë ishte një ritual i përbashkët: takime në shesh, ecejaket buzë detit, bisedat e gjata në ballkonet e mbushura me trëndafila shumëngjyrësh aromatikë dhe bukonvile tradicionale, apo ndalesat e vogla në dyqanet që ofronin shërbime bazë. Këto momente nuk ishin thjesht rutinë, ato ishin pjesë e një etnografie urbane ku ritmi i jetës përcaktohej nga bashkëjetesa dhe jo nga gara për pasuri.
Jeta e asaj periudhe ishte e ndërtuar mbi kufizimin dhe disiplinën kolektive. Në Sarandë, ëndrrat personale shpesh ngushtoheshin brenda kornizave të jetës kolektive, por pikërisht aty lindte stabiliteti shpirtëror. Njerëzit nuk e ndanin veten nga të tjerët: ata ndanin fatin, gëzimin, por edhe trishtimin… Këto foto bardhë e zi e dëshmojnë këtë ekuilibër: fytyrat nuk shfaqin as ekzaltim, as dëshpërim të skajshëm, por një qetësi të përhershme, një gjendje mesatare shpirtërore që sot na duket e huaj. Saranda e asaj kohe ishte një vend ku heshtja dhe buzëqeshja bashkëjetonin, ku çdo shikim dhe çdo gjest flisnin më shumë se fjalët. Arkitektura e thjeshtë dhe funksionale, pallatet e ulëta, rrugicat e ngushta dhe hapësirat publike nuk ishin thjesht struktura fizike, por ura shpirtërore që i afronin njerëzit, duke i detyruar të ndanin gjithçka: nga hapi i ditës deri te heshtja e mbrëmjes.
Saranda e dikurshme kishte një ritëm të veçantë; takimet e përditshme në shesh, shëtitjet e ngadalta në bulevardin buzë detit, bisedat nëpër ballkonet e veshura me bukonvile apo njësitë tregtare të pakta, të gjitha këto ishin pjesë e një jete ku bashkëjetesa ishte më e rëndësishme se gara për pasuri. Fotot bardhë e zi, por edhe ato me ngjyra asokohe, bartin një estetikë që sot na kujton filmin e një jete që nuk kthehet më. Personazhet janë njerëz të thjeshtë, që lëvizin në një skenografi minimaliste ku edhe një lulishte apo një ndërtesë e zakonshme fiton përmasat e një simbolike të pashlyeshme. Nëse do ta lexonim Sarandën e viteve ’70 si një roman, ai do të ishte i heshtur; dimri sjell rrugë të zbrazura, vera zhurmë dhe gaz, ndërtesat e thjeshta me simetri perfekte formojnë prozën e një jete ku çdo detaj ishte pjesë e narrativës së përbashkët. Bardhë e zi është metafora e një kohe që e dinte si të shfaqej pa ngjyra, por me plotësinë e saj të brendshme.
Saranda e viteve ’70, ashtu si shumë qytete të tjera shqiptare, ishte një vend ku kufizimi krijonte një formë të re lirie: lirinë për të qenë bashkë. Në imazhet gri fshihet një poezi e heshtur, një kujtesë që sot e lexojmë me mall dhe habi; kur i shohim sot këto fotografi, na duket sikur ndjekim një film pa kolorit, por me ngjyra të tjera, ngjyra që nuk zbehen kurrë: ngjyrat e marrëdhënieve njerëzore, të jetës së thjeshtë dhe të përbashkët, që mbeten përjetësisht të gjalla në kujtesën tonë. Dhe kështu, Saranda e viteve ’70 mbetet aty, e ngrirë në këto imazhe bardhë e zi, mes detit dhe kodrinave të tejgjelbëruara, mes një heshtjeje që dhemb dhe një qetësie që ngroh shpirtin; çdo rrugicë, çdo ballkon, çdo buzëqeshje e thjeshtë është pjesë e një poezie të heshtur që flet për bashkëjetesën, për ndarjen e fatit dhe për bukurinë e gjërave të vogla.
Kur shikojmë sot këto foto, nuk shohim vetëm njerëz apo ndërtesa, por shohim edhe një botë që nuk ekziston më, por që ka lënë gjurmë të pashlyeshme në kujtesën tonë. Është një kujtesë që na fton të ndalemi, të frymëzohemi dhe të kuptojmë se lumturia nuk ka nevojë për kolorit të bujshëm, por për ngjyrat e thjeshta të bashkëjetesës, për përditshmërinë që bashkon njerëzit dhe për heshtjen që fluturon mes kujtimeve dhe ëndrrave të dikurshme. Saranda e fiksuar në celuloidin bardhë e zi të një kohe të shkuar na mëson se ndonjëherë koha nuk e fshin dashurinë dhe solidaritetin e dikurshëm; në fakt, jeta e Sarandës së viteve ’70 nuk ishte vetëm heshtje dhe bashkëjetesë harmonike, por edhe një buqetë e gjallë aktivitetesh, ngjarjesh e veprimtarish që i jepnin qytetit kolorit dhe impulse të gjalla jetës kulturore. Estrada e qytetit me humorin e saj therës, Shtëpia e Kulturës me koncertet, ekspozitat dhe veprimtaritë letrare, Teatri i Kukullave që i gëzonte fëmijët, Ansambli “Butrinti” me vallet dhe këngët e mrekullueshme që i dhanë jehonë emrit të qytetit – të gjitha këto ishin si fije drite që ndriçonin ditët gri dhe krijonin një gjallëri shpirtërore që sot, për fat të keq, nuk e gjejmë askund.
Saranda dhe Delvina, asokohe të pandara mes tyre, ishin si dy degë të së njëjtës pemë që ushqeheshin nga e njëjta rrënjë krijimtarie e begatë dhe prodhonin fryte të vyera për artin, sportin dhe kulturën shqiptare. Mjafton të përmendim figurat që shndrisin ende në kujtesën tonë: legjendën e futbollit shqiptar Panajot Pano dhe lojtarët që e dominonin fushën e blertë si Milto Gurma, Fredi Mërkuri e Vangjel Çakuli; yjet e ujërave të detit, notaret rekordmene Elsa Mingo, Tatiana Sheshmini, Kozeta Katundi, Natasha Sami, me themeluesin dhe trajnerin e parë të ekipit kampion për femra notare, Stavri Caka, që si sirena të Jonit ngritën flamurin e vendit në brigje të tjera nëpër botë. Në fushën e letrave, Saranda e Delvina i falën Shqipërisë zëra që sot lexohen si udhërrëfyes të mendimit dhe të shpirtit: Sabri Godo, Bilal Xhaferri (shkrimtar disident, zëri i dhimbjes dhe i së vërtetës), Qamil Buxheli, Bardhyl Xhama, Guro Zeneli, Kostandin Vogli; ndërsa muzën poetike e ngjyen me ngjyra të reja Sulejman Mato, Viktor Qurku, Niko Kacalidha, Vullnet Mato, Vojsava Nelo, Agim Mato, Zaho Vasili, Margarita Shehu, Andrea Zarballa, Bardhyl Maliqi, Arben Iliazi etj.
Skena dhe ekrani shqiptar u ndriçuan nga loja e aktorëve të talentuar që dolën prej kësaj treve si: Hajrie Rondo me rolet e saj të paharrueshme, Sheri Mita (aktor, dramaturg, Artist i Merituar), Luiza (Papathanasi) Xhuvani, Theofil Haxhijani (Artist i Merituar dhe Mjeshtër i Madh), Koço Qendro (Mjeshtër i Madh), Vangjel Agora, Karafil Shena, Ilir Bezhani (aktor–dramaturg), Zef Mosi, regjisori vizionar e plotë sqimë Thoma Milaj, si dhe Lekë Mosi e Laert Vasili, që mbetën emra të dashur për publikun. Muzika shqiptare u pasurua me veprën e kompozitorëve të shquar Limos Dizdari (Mjeshtër i Madh) e Thoma Gjoni, me tingujt brilantë të kitarës së Adem Dacit, ndërsa zërat e Myfarete Lazes, Telemak Papapanos dhe Irini Qirjakos u bënë këngë që mbijetojnë edhe sot. Alqi Lepuri (Artist i Merituar), maestro i dirigjimit, e njëkohësisht pedagog në ILA, është një tjetër personalitet që ka zënë një vend të merituar në artin tonë muzikor. Në rrafshin e kritikës, publicistikës e dramaturgjisë, mbeten të pashlyeshëm emrat e profesorëve të shquar Adriatik Kallulli, Jakup Mato, Ymer Çiraku dhe Josif Papagjoni, kritikët me dije të gjithëanshme dhe kulturë të gjerë polivalente; shkrimtarët dhe publicistët e spikatur Miho Gjini, Timoleo Mërkuri, Guro Zeneli, Filip Çakuli, Enver Isufi (gazetar, skenarist e libretist), piktori dhe karikaturisti i mirënjohur Kosta Raka; skenografi dhe piktori i përkorë Lefter Ceko, Piro Mosi, mjeshtri pasionant i fotografisë panoramike, (pasardhës i dinastisë Marubi në Shkodër). Të gjithë së bashku, sollën një frymë të re në artin e fjalës dhe imazhit. Juristët e mirënjohur Ismet Elezi e Nazif Bezhani, si dhe kirurgu i njohur Besim Elezi, apo akademiku Muzafer Korkuti, Lame Xhama (Mësues i Popullit), Xhemal Mato (regjisor – ekologjist, autor serioz i mjaft programeve televizive në fushën e fantashkencës), janë të tjerë personalitete që i përkasin kësaj treve.
E gjithë kjo radhë emrash është një yjësi e çmuar, një mozaik i pasur që koha nuk e ka tretur; përkundrazi, e ka ngritur në majat më të larta falë pasionit, përkushtimit dhe punës së tyre të palodhur. Në kontrast me atë kohë, Saranda e sotme, ndonëse më e madhe dhe më e zhurmshme, duket e mbytur në kaosin e ndërtimeve pa kriter, e zhveshur nga shpirti i saj i dikurshëm; aty ku dikur arti, sporti dhe kultura ndriçonin përtej kufizimeve të kohës, sot mbizotëron heshtja dhe mungesa e çdo oferte kulturore për qytetarët, shprehet i keqardhur miku im, aktori dhe regjisori i mirënjohur Vangjel Agora. Andaj kjo përsiatje nuk është vetëm një rikthim nostalgjik, por një thirrje për reflektim, sepse Saranda, Zonja e Perlës Joniane, nuk duhet të mbetet vetëm një kujtim i bukur i së shkuarës. Ajo meriton të ringjallet sërish si një vend ku arti, kultura dhe bashkëjetesa njerëzore e pasurojnë përditshmërinë dhe ku pulsi i shpirtit njerëzor rreh njësoj i gjallë si dikur. E megjithatë, thjesht, edhe kështu siç është, Saranda ruan në thellësinë e vet imazhet e saj, duke na e lënë ne detyrën të kujtojmë dhe të ndjejmë emocionet e një kohe që jetuam…
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
