Historia e një kombi matet jo vetëm në datat e mëdha, por edhe në aftësinë për të mos e lënë të vërtetën të kthehet në pluhur harrese. Thirrjet për të rivlerësuar të shkuarën janë të dobishme vetëm kur synojnë qartësi, jo mohimin e një realiteti të rrënjosur në gjakun e njerëzve të thjeshtë që mbrojtën pragun e shtëpisë.
Dhe kur bëhet fjalë për ditët e nëntorit 1944, kur Tirana u përfshi nga zjarri i betejës, nuk ka asnjë mënyrë për ta rishkruar historinë pa përmendur atë që është themelore: vendosmërinë e brezave që dolën përballë njësive të pushtuesit me bindjen e palëkundur se liria është më e shtrenjtë se jeta.
Ka ditë në historinë e një kombi që nuk shuhen, edhe kur vitet grumbullohen mbi to si pluhur i padukshëm. Disa data mbeten të varura në ajër, si ato dritat e largëta që s’të lënë të futesh në harresë.
17 nëntori i vitit 1944 është një nga ato drita që nuk do të shuhet kurrë, në jetë të jetëve, sepse është një ditë që nuk e kërkon lavdinë me zhurmë, por e mban brenda në një heshtje të qetë, thuajse të shenjtë e të pacënueshme nga çdo forcë e padukshme.
Një ditë që e kujtojmë jo me brohoritje, por me një lloj përkuljeje të butë, si para një fotografie të vjetër që, edhe në zbehjen e saj, ruan diçka të papërsëritshme.
Në qendrën e Tiranës së asaj kohe nuk kishte dekorata, as parakalime apo ceremoni. Kishte vetëm tym. Kishte barrikada prej gurësh, dërrasash e zemrash njerëzore. Kishte fytyra të lodhura nga nata, sy të ngrirë prej frikës dhe dritës së shpresës në të njëjtin moment.
Ata djem e vajza që i dolën përballë një ushtrie të huaj nuk e dinin se ç’do të sillte e nesërmja; secili prej tyre e ndiente vdekjen shumë afër dhe lirinë ende shumë larg. Por, megjithatë, u ngritën. Kaq. U ngritën…
Kjo është ndonjëherë mrekullia më e thjeshtë dhe më e papërshkrueshme e historisë: njerëzit bëjnë atë që është e drejtë pa qenë të sigurt për asgjë. Pa kontratë me fatin dhe pa garanci.
Tirana e nëntorit 1944 nuk u çlirua nga simbole politike, por nga një impuls vullkanik që e tejkalon çdo doktrinë: ai i njerëzve që nuk e durojnë dot padrejtësinë.
Njerëzit që luftuan në kryeqytet atë ditë nuk ishin ëndërrimtarë të një sistemi të ardhshëm, nuk luftuan për të ngritur një regjim të ri, nuk i udhëhoqi dëshira për të sunduar nesër.
Ata luftuan nga një motiv shumë më i lashtë e madhor: përtëritja e dinjitetit, e atij dinjiteti që e di se liria nuk është një dhuratë që të jep dikush, por një e drejtë që të takon, dhe kur të mohohet, e fiton atë me gjak.
Bota akademike, e ftohtë ndonjëherë në gjykimet e saj, ka qenë e qartë kur ka folur për rezistencën shqiptare: ajo ka qenë e vërtetë, e fortë dhe e sinqertë.
Hulumtimet dhe librat e huaj, dokumentet, kujtimet e ushtarakëve të kohës — të gjitha e njohin qëndresën shqiptare si një akt të plotë në luftën kundër nazi-fashizmit. Po të hapësh arkivat europiane, gjen atje një respekt të heshtur, një vlerësim që nuk u imponua nga asnjë ideologji dhe as nga propaganda e një sistemi të mëvonshëm.
Ata që i kanë parë faktet pa syze partiake e kanë pranuar se shqiptarët luftuan me dinjitet dhe për dinjitet, në mënyrë të pavarur dhe pa u nënshtruar.
Nëse më pas mbi këtë fitore u vendos një hije e rëndë, një regjim që solli frikë dhe dhimbje, kjo është një histori tjetër, një plagë më vete, një kufi morali që duhet ndarë me qetësi.
Sepse nuk mund të mbivendosësh padrejtësitë e një epoke mbi heroizmin e një epoke tjetër. Ashtu siç nuk mund të fajësosh lumin për baltën që sjell stuhia pas tij.
Sakrifica e atyre që luftuan nuk mund të gjykohet me pasojat që solli politika më vonë. Historia ka kapituj, dhe çdo kapitull ka të vërtetën e vet.
Në këtë kuptim, kujtesa është një detyrë e butë, e shtruar, por e rreptë. Ajo kërkon drejtësi për të rënët, por edhe maturi për të mos i përdorur.
Kërkon që t’i shohim ata jo si shenja apo simbole politike, por si njerëz. Sepse, mbi të gjitha, ata ishin njerëz. Njerëz që lanë pas familje, bukë të pambaruar në sofër, fëmijë që nuk i panë të rriteshin.
Njerëz që e shihnin veten thjesht si pjesë të një populli në nevojë, jo si heronj të përjetshëm.
Kur shohim sot imazhet e fotografive të qendrës së Tiranës atë ditë, na japin një ndjesi të çuditshme, një përzierje dhembjeje dhe qetësie.
Ato imazhe historike kanë fiksuar si dëshmi të gjalla në celuloid rrënoja, tym, lodhje e cfilitje njerëzore, por ka edhe diçka të paprekshme: një qetësi të thellë, si ajo që vjen pas një stuhie të madhe, kur të gjitha fjalët janë thënë dhe mbetet vetëm e vërteta. Është qetësia e atyre që e kanë paguar çmimin e lirisë dhe presin që ne të mos e shpërdorojmë.
Ka një filozofi të thjeshtë, por të vlefshme, që na vjen nga gjithë kjo histori: liria kërkon zemra të mëdha, por kujtesa kërkon mendje të kthjellëta. Nëse nuk i kemi të dyja, rrezikojmë të humbasim edhe heronjtë, edhe historinë, edhe të vërtetën.
Prandaj, ndoshta mënyra më e mirë për ta nderuar atë brez nuk është të ngrihemi në këmbë me retorikë, por të ulemi një çast në heshtje.
Të kujtojmë se ata që luftuan në Tiranë ishin bij dhe bija të këtij vendi që deshën ta shihnin të lirë. Të pranojmë se liria e sotme, me të gjitha të metat e saj, ka një rrënjë të pashmangshme tek ata që mbajtën pushkën në dorë në një ditë shiu dhe zjarri të largët.
Nderimi i vërtetë është mençuria dhe urtia që nuk duhet të bërtasë. Ky nderim nuk kërkon duartrokitje prej askujt, por thjesht qëndron aty si një dritë e pandryshueshme, si ajo që ra mbi qendrën e Tiranës atë ditë të ftohtë nëntori dhe që ende na fton të jemi dinjitozë.
Sepse liria është e bukur vetëm kur i përngjan zemrave që e fituan.
Tiranë, e hënë – 17 nëntor, 2025
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
