Nga Dr. Alessia Gatti
Psikologe dhe psikoterapiste konjitive-sjellore
Të shohësh në rendin e ditës një takim me dentistin nuk e vendos asnjërin prej nesh në humor të mirë. Megjithatë, disa arrijnë të menaxhojnë paksa ankthin dhe shqetësimin dhe të përballen me situatën, për të tjerët frika është aq e fortë sa çon edhe në shmangien e gjithçkaje që ka të bëjë me vetë dentistin (përfshirë kontrollet ose ndërhyrjet në zgjidhjen e simptomave të dhimbshme). Prej vitesh, Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) e ka njohur odontobofinë si një problem me interes klinik dhe vlerësohet se 15/20% e popullsisë botërore është e prekur (Seligman, Hovey, Chacon, & Ollendick, 2017).
Prandaj, një në pesë njerëz ka frikë nga dentisti. Por si ndodh? Si mund ta rregullojmë më mirë këtë gjendje?
Odontofobia: Çfarë është frika nga dentisti?
Me termin “odontofobi” i referohemi një dukurie të frikës ekstreme ndaj dentistëve dhe kujdesit dentar. Ekspozimi, vëzhgimi apo edhe emërtimi i subjekteve që lidhen me dentistin zakonisht prodhojnë një reagim të fortë ankthi. Janë vërejtur simptoma të tilla si: djersitje, takikardi, hiperventilim, nauze, gojë të thatë ose hipersivacion, gulçim, dridhje dhe simptoma të tjera fiziologjike, tipike të ankthit dhe panikut. Ky reagim intensiv, i kombinuar me shmangien e shpeshtë të stimulit fobik, mund të përfundojë duke kompromentuar jetën e të prekurve dhe duke shkaktuar parehati ekstreme.
Pra, në një nivel të sjelljes, çfarë bën një odontofob?
Pothuajse, me siguri, shmang vëmendjen ndaj simptomave të dhimbshme të gojës dhe dhëmbëve dhe përpiqet të shtyjë sa më shumë një vizitë të mundshme te dentisti. Megjithatë, nëse detyrohet të shkojë në klinikë, ai kryen një sërë sjelljesh që vetëm e rrisin ankthin e tij: për shembull, mund të vendosë të arrijë shumë më herët se sa pritej në klinikë për të “kontrolluar ose shmangur frikën e tij” dhe në këtë mënyrë, do ta gjejë veten në kontakt me çdo ndjesi më të vogël ankthi për shumë më gjatë, duke e përforcuar atë në mënyrë të konsiderueshme.
Ankthi dhe frika lindin si kushte dhe emocione përshtatëse dhe mbrojtëse dhe, për këtë arsye, injorimi i tyre ose pretendimi se i kontrollon, nuk bën gjë tjetër veçse na ekspozon më shumë ndaj kërcënimit. Nëse do të besojmë se ka një luan pas shkurres para nesh, a do ta injoronim vërtet apo do të përpiqeshim t’i rezistonim frikës dhe ankthit që na thotë të ikim?
Nëse mendja jonë na thotë se “stomatologu” është një kërcënim, hapi i parë është sigurisht ta dëgjojmë atë dhe të kuptojmë se çfarë po na komunikon.
Faktorët psikologjikë të lidhur me fobinë dentare
Disa nga aspektet psikologjike më të lidhura me fobinë dentare janë renditur më poshtë:
Është vënë re sesi ankthi për dhëmbët mund të shpjegohet me një ndjeshmëri më të përgjithshme dhe të lindur ndaj ankthit. Fobia dentare ishte më e shpeshtë te subjektet me çrregullime ankthi ose depresive sesa te subjektet pa histori klinike psikiatrike (Timothy et al., 2000). Një aspekt mbizotërues duket se është frika nga dhimbja. Është parë se intensiteti dhe manifestimet e frikës nga dentisti ndryshojnë sipas llojit të ndërhyrjes që e imagjinojmë veten se po bëjmë / që po i nënshtrohet: ekstraksioneve, trajtimeve të kanaleve të dhëmbit, implantet ose ndërhyrje të tjera jashtëzakonisht të gjata dhe invazive qբ më shpesh shoqërohen me simptoma fobike (Hmud et al., 2009).
Shumë studime tregojnë se njerëzit me fobi dentare shpesh nuk kanë një pamje të mirë për dentistët: të mbyllur, të zemëruar dhe të turbullt, por edhe dentistët e ftohtë, të largët dhe të painteresuar shpesh shkaktojnë fobi më të madhe te pacientët. Kjo mund të vijë edhe nga historitë dhe dëshmitë e njerëzve të tjerë (Scott et al., 2001).
Frika nga dentisti: fobi apo traumë?
Në gjuhën e zakonshme, konceptet e “odontofobisë”, “ankthit për dentistin” ose “frikës nga dentisti” i referohen në mënyrë të padallueshme të njëjtit fenomen. Por a është vërtet i saktë kategorizimi i frikës nga dentisti në grupin më të gjerë të Fobive Specifike?
Shumë autorë e kanë vënë në dyshim këtë dilemë të madhe. Fobia specifike është një pamje klinike e pranishme në Manualin Diagnostik të Çrregullimeve Mendore, DSM – 5 (American Psychiatric Association, 2013) dhe e përcaktuar nga:
Frikë ose ankth i theksuar për një objekt ose situatë specifike.
Shmangia aktive e situatës apo objektit fobik, e cila përndryshe durohet me ankth të fortë.
Njohja se frika ose ankthi janë në disproporcion me rrezikun real të përfaqësuar nga objekti ose situata specifike dhe konteksti socio-kulturor.
Shqetësim ose dëmtim i rëndësishëm klinik në funksionimin e fushave sociale, profesionale ose të tjera të rëndësishme, për shkak të faktorëve të lartpërmendur.
Prandaj, si një veçori thelbësore, frika ose ankthi duhet të njihet nga subjekti si “disproporcional” dhe “irracional”. Por ata që kanë frikë nga dentisti shpesh e kanë të vështirë të deklarojnë se ankthi i tyre është “i ekzagjeruar” ose “jo në përputhje” me kontekstin. Ndryshe, për shembull, nga ata që kanë frikë nga merimangat ose minjtë, të cilët përkundrazi nuk e kanë problem të kuptojnë se reagimi dhe alarmi i tyre është i ekzagjeruar në krahasim me kërcënimin real që kafsha paraqet për jetën e tyre.
Për këtë dhe arsye të tjera, prej kohësh është pyetur nëse “odontofobia” nuk ishte një emërtim i gabuar dhe nëse në realitet simptomat e frikës së dentistit nuk klasifikoheshin më mirë në patologjitë që lidhen me zonën traumatike.
Trauma psikologjike
Traumën Psikologjike mund ta përkufizojmë si një “plagë shpirti”, si një ngjarje që thyen mënyrën e zakonshme të të jetuarit dhe të parit të botës dhe që ka një ndikim negativ tek personi që e përjeton atë. Siç përshkruhet në modelin më të fundit të trajtimit të traumës, modelin EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing – EMDR), ekzistojnë disa forma të përvojave potencialisht traumatike që një person mund t’i nënshtrohet gjatë gjithë jetës së tij. Të gjitha ato ngjarje që çojnë në vdekje ose që kërcënojnë integritetin fizik të vetes ose të njerëzve të dashur përkufizohen si “T”. A është e mundur të përfshihet përvoja e përjetuar në ndërhyrje të veçanta dentare në përkufizimin e traumës T?
Në Çrregullimin e Stresit Post-Traumatik (PTSD), simptomat e aktivizimit të theksuar të zgjimit dhe përgjigjet e ekzagjeruara të alarmit janë shpesh të pranishme kur dikush bie në kontakt me stimujt që lidhen me traumën. Të eksitohesh derisa të kesh një atak paniku për të perceptuar erën tipike të “eugenolit” (substanca që përmban çimentoja dhe ilaçet e përdorura në stomatologji) ose ndjesia e shqetësimit të fortë në dhëmbë kur dëgjon zhurmën e mprehtë të shpimit elektrik janë simptoma shumë të zakonshme tek ata që raportojnë se kanë frikë nga dentisti mund t’i referohen aspekteve traumatike dhe janë shumë më të rrallë në rastin e një Fobie Specifike.
Megjithatë, duhet theksuar se tashmë në vitin 1947 Mower teorizoi se fobitë zhvillohen nga proceset e të mësuarit dhe se një person mëson të frikësohet nga një stimul “neutral” nëse kjo kombinohet me një ngjarje të dhimbshme. Studimet kanë dokumentuar se individët që kanë përjetuar përvoja të dhimbshme tek dentisti janë 14 herë më të rrezikuar të kenë frikë nga dentisti sesa ata që nuk kanë pasur kurrë një përvojë të tillë dhe janë 16 herë më të rrezikuar të mos kërkojnë kujdes dentar menjëherë (Braca, Vega, & Vega, 2006). Të kuptuarit më qartë se në çfarë etikete diagnostike bie Dentofobia do ta bënte trajtimin e saj më efektiv.
Vlerësimi dhe trajtimi i fobisë dentare
Për të bërë një diagnozë më specifike, mund të përdoren mjete të tilla si “Shkalla e Ankthit Dentar Corah” ose “Shkalla e Ankthit Dentar të Modifikuar”. Në varësi të intensitetit të frikës dhe simptomave fobike dhe sa rrezikohet mirëqenia e personit, trajtimi shkon në drejtime të ndryshme.
Shumica e njerëzve e durojnë frikën nga dentisti pa kërkuar trajtim terapeutik. Vendimi shpesh ndodh kur një ndryshim i imponon individit një lloj ekspozimi që është shmangur ose minimizuar prej vitesh.
Ndërhyrjet mjedisore: kur dentisti bëhet terapist
Shumica e kërkimeve mbi fobinë dentare nuk gjenden në revista psikologjike, por në revista dentare: është thelbësore që ata që punojnë në këtë sektor të jenë të vetëdijshëm se si funksionon frika nga dentisti dhe se janë zhvilluar programe trajtimi që mund të përdoren gjithashtu nga vetë dentistët. Nëse frika është më e kontrollueshme, gjëja më e dobishme është të veprosh në një kuptim parandalues. Falë përparimeve moderne në fushën e stomatologjisë, është bërë e mundur të promovohet një ndryshim në mjedis dhe në makineritë mjekësore. Sidomos në moshën pediatrike, përmirësimi i atmosferës tashmë është evident.
Disa masa paraprake efektive:
–Bërja e dhomës së pritjes më komode, izolimi i saj nga zëri dhe ndoshta përhapja e muzikës relaksuese, reduktimi, nëse jo, eliminimi i erës së eugenolit në ajër, përdorimi i toneve të ngrohta dhe mikpritëse për muret dhe shmangia e vendosjes së fotove që i referohen dhëmbëve në mure është padyshim një fillim i mbarë.
–Është vënë re se një ngjyrë e veçantë e dritës ndikon në ndjenjën e stresit gjatë trajtimeve. Ju mund të përfitoni nga efekti i ngjyrës për të lehtësuar frikën dhe për ta bërë përvojën më pak stresuese.
–Për të trajnuar dentistët dhe stafin që punon në praktikat dentare për odontofobinë. Është e rëndësishme që pacienti të ndihet i qetë, i kuptuar në frikën e tij (dhe sigurisht jo i gjykuar) dhe i ndihmuar në çdo mënyrë për ta menaxhuar dhe toleruar atë.
–Promovoni një qëndrim vërtetues dhe bashkëpunues, duke u shpjeguar procedurat pacientëve, duke mos dhënë informacion të rremë për të “ëmbëlsuar pilulën” dhe duke u sjellë në mënyrë profesionale, por “të ngrohtë”.Nëse dentisti ose mjekët e dhëmbëve e kuptojnë se frika komprometon në mënyrë të padrejtë nevojën e pacientit për kujdesin e duhur, ata duhet të rekomandojnë një qasje më specifike terapeutike.
Psikoterapia për odontofobinë
Siç u përmend, situatat më serioze të komprometuara mund të përfitojnë nga një qasje psikoterapeutike. Teknikat e sjelljes si desensibilizimi sistematik dhe modelimi (të përdorura kryesisht tek fëmijët) kanë qenë gjithmonë metoda të përdorura për trajtimin e fobive:
Desensibilizimi sistematik, i shpikur nga Joseph Wolpe (1958), u zbulua se ishte efektiv në trajtimin e fobisë dentare (Singh, Bhaskar, & Rehmn, 2015). Parimi është “kundërkushtëzimi”: të gjitha dukuritë dhe situatat fobike janë të theksuara; ata hierarkizojnë; pacientit i kërkohet të imagjinojë situatën fobike dhe fillon relaksimi (duke filluar me fenomenin më pak fobik, siç është shikimi i një stërvitje elektrike).
Në teknikën e modelimit, të konceptuar nga Albert Bandura, pacienti mëson mënyra efektive për të përballuar frikën e tij përmes vëzhgimit të subjekteve të tjerë në të njëjtën gjendje. Të shohësh një person të qetë dhe të relaksuar ndërsa shikon një stërvitje apo edhe duke iu nënshtruar higjienës dentare mund të ndihmojë pacientët me fobi dentare të menaxhojnë më mirë shqetësimin e tyre.
Terapia konjitive e sjelljes – CBT është trajtimi i zgjedhur për çrregullimet e ankthit, duke përfshirë fobitë specifike, dhe përdoret gjerësisht në trajtimin e çrregullimeve të traumave të lidhura.
Nëpërmjet kombinimit të teknikave të sjelljes me ndërhyrjet njohëse, disa besime jopërshtatëse kuptohen dhe ristrukturohen. Mendimet automatike negative mund të shkaktojnë emocione intensive dhe sjellje jofunksionale, kryesisht shmangien e stimulit fobik. Nëpërmjet CBT, pacienti mësohet të ndryshojë madhësinë ose të ndryshojë besimet në lidhje me dentistin dhe të përshtatë strategji më funksionale të përballimit.
Bibliografia
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition: DSM-5. . American Psychiatric Publishing.
Braca, H., Vega, E., & Vega, C. (2006, Sep-Opt). Posttraumatic dental-care anxiety (PTDA): Is “dental phobia” a misnomer? Hawaii Dent J, 37(5), p. 17-9.
Corah, N., Gale, E., & Illig, S. (1978, Nov). Assessment of a dental anxiety scale. J Am Dent Assoc, 97(5), p. 816-9.
Hmud, R. (2009). Dental anxiety: causes, complications and menagement approaches. JMID, 2(1), p. 9-14.
Humprhis, G., & Dyer, T. R. (2009). The modified dental anxiety scale: UK general public population norms in 2008 with further psychometrics and effects of age. BMC Oral Health, 20.
Mowrer, O. (1947). On the dual nature of learning – A reinterpretation of “confditioning” and problem solving”. Harvard Educational Review, 17, p. 102-148.
Scott, D. (2001). Reliability of DSM-IV anxiety and mood disorders. J Abnorm Psychol, 110(1), p. 49-58.
Seligman, L., Hovey, J., Chacon, K., & Ollendick, T. (2017, Jul). Dental anxiety: An understudied problem in youth. Clin Psychol Rev, 55, p. 25-40.
Shapiro, F. (2000). EMDR. Desensibilizzazione e rielaborazione attraverso movimenti oculari. McGraw-Hill.
Singh, H., Bhaskar, D., & Rehmn, R. (2015, mar-apr). Psychological Aspect of Odontophobia. Int J Dent Med Res, 1(6), p. 210-212.
Timothy, J., & al. (2000). Anxiety and pain measures in dentistry. A guide to their quality and application. JADA, 39, p. 1449-57.
Përgatiti Orjona Tresa / Burimi ipsico.it
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
