Në fund të vitit, shumë prej nesh përjetojnë një shqetësim të çuditshëm: ditët kalojnë pa u ndjerë, java merr formë një trille skenike pa skenar të qartë, dhe shpesh ndiejmë se koha sikur na shpëton ndër gishtërinj. Kjo ndjesi është më shumë se një cliché zakonisht e përmendur në biseda; psikologjia moderne dëshmon se humorimi i sensin të kohës ka baza reale kognitive dhe emocionale.
Koha subjektive vs. koha objektive: një dallim thelbësor
Në psikologji bëhet dallimi ndërmjet kohës objektive (orës, kalendarit) dhe kohës subjektive, atë që ndiejmë dhe perceptojmë në brain tonë. Truri njerëzor nuk mat kohën si një orë mechanike; ai e ndjen kohën bazuar në vëmendjen, emocionet, kujtesën dhe intensitetin e përvojave tona. Kjo është arsyeja pse “koha fluturon kur po argëtohesh dhe ngadalësohet kur je i mërzitur”, një fenomen i njohur mirë në psikologji.
1.Intensiteti emocional i fundvitit
Fundviti është një stinë emocionalisht i ngjeshur: nostalgia për vitin që po mbyllet, pritshmëritë për festat, takimet familjare dhe reflektimi mbi arritjet apo humbjet e vitit. Psikologët e quajnë këtë “ngarkesë afektive”, një kombinim emocionesh që rrit ngarkesën mendore dhe shpesh çon në humbje të fokusit mbi kalimin linear të kohës. Kur emocionet ndryshojnë shpejt, nga gëzimi tek shqetësimi, nga nostalgjia tek presioni për të përfunduar detyrat, truri shpenzon shumë burime për të “mbledhur” këto ndjenja. Kjo shkakton një lloj turbullire në perceptimin e kohës, duke bërë që e kaluara dhe e ardhmja të duken si një kërdi kohe e paqartë.
2.Presioni i detyrave dhe shpërqendrimi
Një tjetër arsye është presioni i detyrave të fundvitit: raportet e punës, listat e blerjeve, organizimi i udhëtimeve, mbledhjet familjare, të gjitha këto kërkojnë vëmendje të vazhdueshme. Debra Kawahara, psikologe e asociuar me Alliant International University, vëren se kur njeriu përpiqet të menaxhojë shumë fusha të jetës njëkohësisht, koha kalon pa u vënë re, sepse vëmendja është e shpërndarë dhe jo e angazhuar në një linjë të vetme. Në këtë kontekst, detyrat e shumta funksionojnë si një “kohë ime”: ne fokusojmë më shumë energji për t’i përfunduar ato, sesa për të ndjerë kalimin e ditëve. Rezultati? Dita duket si reflektim i një stresi kronik, jo i një kalendari.
3.Rutinat dhe mungesa e përvojave të reja
Një tjetër element i rëndësishëm është roli i rutines në perceptimin tonë të kohës. Hulumtimet tregojnë se sa më pak përvoja të reja të kemi, aq më shkurt duket periudha kur i kujtojmë më pas. Kjo quhet fenomeni i kompresimit retropsektiv të kohës: truri jonë kujton vetëm “shenjat” kryesore, jo çdo ditë të zakonshme midis tyre. Në fundvit, edhe pse ditët janë të mbushura, shumë prej përvojave janë përsëritëse, takime që ndjekin të njëjtin model, pazar që ndodh vit pas viti, festime familjare që ndihen si “refren”. Për trurin, kjo mungesë noveliteti krijon një ndjesi se koha është “shkurtuar” në kujtimet tona.
4.Anticipimi dhe retrospektiva, një paradoks psikologjik
Psikologët e perceptimit të kohës, si Prof. Ruth Ogden, kanë treguar se pritshmëria dhe anticipimi ndikojnë fort tek mënyra si e ndjejmë kalimin e kohës. Kur presim diçka (p.sh. festat), momentet para evenimentit ndihen më të gjata, por kur retrospektojmë vitin, ata duket sikur kaluan “në një çast”. Kjo bie ndesh me përvojën e zakonshme: në kohë reale, fundviti ndihet i ngjeshur; në retrospektivë, ndodh sikur “shkoi pa u ndier”.
Në thelb, sensi i kohës është një ndjesi psikologjike, një produkt i mënyrës se si truri ynë përpunon përvojat, emocionet dhe kujtimet. Në fundvit, këto procese bëhen veçanërisht të ndjeshme, duke çuar shpesh në atë ndjesi të njohur se “koha më shpëton”.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
