Përgatiti Orjona Tresa
Pleqëria është stina e fundit e jetës, por edhe ajo më e mençura. Është ajo kohë kur njeriu nuk flet më me zë të lartë, por me kujtime. Kur buzëqeshjet janë më të buta, por me domethënie më të thellë. Kur sytë nuk shohin më aq qartë, por shpirti sheh më larg se kurrë më parë.
E megjithatë, sa shpesh i dëgjojmë të moshuarit të flasin? Sa herë u ulemi pranë për të dëgjuar një tregim, një kujtim, një këshillë që nuk gjendet në asnjë libër?
Dikur, ne i shihnim të moshuarit si figura të shenjta. Në autobus, zbrisnim menjëherë për t’u liruar vendin. Në rrugë, kur i shihnim me çanta të rënda, si fëmijë ose si të rinj, i ndihmonim pa ngurrim. Në radhë për bukë, për ilaçe, për shërbime, i linim të kalonin përpara, sepse kështu na mësonte jo vetëm edukata, por zemra.
Sot, kjo ndjeshmëri duket sikur është zbehur. Në një botë që lëviz me shpejtësi marramendëse, ku gjithkush është i zënë me veten, shpesh harrojmë ata që na rritën, na mësuan, na udhëhoqën. Sot, nuk kujtohen më as gjyshërit e afërt, jo më për të ndalur e për të ndihmuar një gjysh të panjohur në rrugë. Shpesh, ata që dikur ishin shtylla e shtëpisë, janë lënë në heshtje, në vetmi, në pritje.
1 tetori është caktuar si Dita Ndërkombëtare e të moshuarve. Kjo ditë është shpalluar nga Organizata e Kombeve të Bashkuara (OKB) në 1 tetor të vitit 1990, një ditë për të rritur ndërgjegjësimin për çështjet që ndikojnë tek të moshuarit dhe për të nderuar kontributin e tyre në shoqëri. Por nuk mjafton një ditë e vetme për t’i kujtuar. Të moshuarit nuk kanë nevojë për një kartolinë një herë në vit. Ata kanë nevojë për praninë tonë, për një telefonatë, një vizitë, një kafe të ngrohtë, një “si je” me shpirt, një përqafim.
Për t’u ndjerë të vlefshëm, ata nuk kërkojnë shumë. Kërkojnë që shoqëria të mos i harrojë, që shteti t’u qëndrojë pranë, që fëmijët të mos i largohen plotësisht, dhe që nipërit e mbesat të kujtojnë sa shumë janë rritur mbi kurrizin e sakrificave të tyre.
Respekti për pleqërinë nuk është vetëm qytetari. Është njerëzi. Është rrënjë. Është kujtesë. Sepse një shoqëri që harron të moshuarit e saj, është një shoqëri që ka prerë rrënjët dhe ecën kuturu, pa busull.
Rritja e popullsisë së moshuar dhe nevoja emergjente
Në Shqipëri, numri i personave mbi 65 vjeç është dyfishuar që nga vitet e 1990‑ta, duke arritur rreth 420 000 në vitin 2020. Parashikohet se deri më 2050, ky numër do të arrijë 623 000, ose 26 % e popullsisë totale sipas Organizatës Ndërkombëtare të Punës.
Nga kjo grupmoshë, rreth 91 000 persona (22 %) aktualisht kanë nevojë për kujdes afatgjatë, një shifër që pritet të rritet deri në 161 000 deri në vitin 2050.
Mungesa e strukturave formale për mbështetje sociale
Vetëm 1.6 % e të moshuarve që kanë nevojë për kujdes afatgjatë përfitojnë aktualisht shërbime sociale. Institucionet rezidenciale janë të pakta dhe të shpërndara në mënyrë të pabarabartë në territor: vetëm 39 qendra ekzistojnë, 14 prej të cilave në Tiranë; qytete si Korça, Shkodra, Vlorë, Berat, Elbasan e të tjera kanë më pak kapacitet (Revista Monitor). Auditime të fundit kanë evidentuar mungesë stafi, qasje të pamjaftueshme infrastrukturore (të tilla si ashensorë, tualete të përshtatshme) dhe mungesë psikologësh apo punonjësish socialë në këto institucione (Euronews Albania).
Izolimi social dhe gjendja mendore e të moshuarve
10.8 % e të moshuarve jetojnë të vetëm. Nga ata, 19 % ballafaqohen me probleme të ndryshme funksionale (pamje, dëgjim, lëvizje, vetëkujdesje, komunikim). Hipertensioni është sëmundja më e përhapur (Telegrafi).
Rreth 11 % nuk kanë kujdestar, dhe 16 % nuk kanë person me të cilin mund të flasin ose të kenë besim emocional.
Të njëjtat burime referojnë se në zonat rurale, gjendja është edhe më e ndërlikuar. Ka mungesë mbështetjeje familjare dhe shërbimesh formale, pensione të pamjaftueshme dhe akses i kufizuar në sistemin shëndetësor. Vetmia, veçanërisht në kontekstin psikologjik, është një faktor i rëndë që rrit ndjenjat e depresionit, ankthit dhe pajtimit social të reduktuar.
Ndërgjegjësimi institucional dhe shoqëror
Plani Kombëtar i Veprimit për Plakjen 2019–2025 nga Shqipëria, me mbështetje të UNFPA, ka identifikuar domosdoshmërinë e shërbimeve emergjente për të moshuarit, veçanërisht gjatë krizave, si pandemia COVID‑19 ku u vaksinuan mbi 360 000 të moshuar dhe u ngritën mbi 13 modele shërbimesh lokale (The United Nations in Albania). Akoma ekziston një hendek i madh midis evidentimit të nevojave dhe implementimit real të shërbimeve.
Barrierat shoqërore dhe familjare
Mungesa e dobisë së shërbimeve publike dhe migrimi i të rinjve ka shndërruar gjendjen e vetëkujdesjes familjare në një barrë të rëndë, e cila në masë të madhe varet nga femrat e familjes, duke e bërë këtë model të paqëndrueshëm (International Labour Organization). Një përdorues në Reddit e përshkruan situatën në një mënyrë prekëse: “Në Berat, 98 % e të moshuarve kanë fëmijë që nuk jetojnë më në shtëpi. Kështu, të moshuarit janë një brez i humbur… shoqëria shqiptare ishte ndërtuar rreth kujdesit familjar, por shumica nuk janë më në vend”.
Çfarë duhet bërë?
Ndryshimi kërkohet në nivel institucional dhe shoqëror: zhvillimi i kujdesit formal (në komunitet dhe në shtëpi), trajnim i stafit profesional, investim në infrastrukturë, dhe zgjerimi i qendrave lokale janë vendimtare.
Dominojnë faktorë psikologjikë dhe socialë: vetmia, izolimi dhe pamundësia e komunikimit ndikojnë thellë në mirëqenien mentale të të moshuarve, ndërgjegjësimi publik dhe mbështetja emocionale duhet të jenë pjesë integrale e kujdesit.
Përpjekje ndërsektoriale (qeveri dhe OJF) duhet të integrohen jashtë çdo izolimi sektorial, për të ndërtuar një sistem të plotë dhe të qëndrueshëm për të moshuarit shqiptarë.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
