Sjellja përçarëse nuk shfaqet vetëm në fëmijëri dhe adoleshencë. Të rriturit me këtë model shfaqin tipare antisociale, kundërshtim ndaj autoritetit dhe sjellje të rrezikshme. Por çfarë janë sjelljet përçarëse dhe si manifestohen ato?
Kur Pablo ishte në shkollë të mesme ai ishte më problematiku në klasën e tij. Ai debatonte me shokët e klasës, thyente orenditë e shkollës, injoronte udhëzimet dhe kishte një qëndrim shumë sfidues. Tani, në moshën 20-vjeçare, ai kërcënoi se do të godiste shefin e tij sepse sapo e kishte pushuar nga puna. Ky është një nga shembujt e shumtë të profileve të sjelljes që mund të shohim shpesh në shumë fusha dhe që njihen si sjellje përçarëse. Këto janë veprime që ndërhyjnë në funksionimin normal të një konteksti shoqëror. Ndikimi është zakonisht i jashtëzakonshëm, si në nivelin akademik, familjar, pune dhe personal të vetë individit. Diagnoza e hershme, e kombinuar me ndërhyrjen multidisiplinare, mund të sjellë përmirësime të rëndësishme në këto raste. Le ta shpjegojmë.
Sjelljet shkatërruese: përkufizimi dhe karakteristikat
Pak realitete janë aq të rëndësishme për qeniet njerëzore sa rregullimi i saktë i emocioneve dhe të dish të përshtatësh sjelljen në çdo situatë. Në këtë lidhje ekziston një ekuilibër i përsosur midis njohjes, sociale dhe emocionale. Kjo është arsyeja pse thuhet se sjelljet përçarëse janë një nga problemet më të mëdha për bashkëjetesën dhe mirëqenien. Në fakt, një fushë në të cilën studiohet kjo dinamikë është arsimi. Në këtë drejtim, puna e kryer në Universitetin e Vendit Bask zbulon se ka shumë për të kuptuar rreth këtij dimensioni të sjelljes. Ne duhet të zhvillojmë më shumë programe ndërhyrjeje për t’iu përgjigjur këtyre fëmijëve që nesër do të duhet të dinë se si të funksionojnë në kontekste të shumta sociale. Le të gërmojmë pak më thellë.
Si shfaqet tek popullata e fëmijëve dhe adoleshentëve?
Fëmijët dhe adoleshentët me sjellje përçarëse shfaqin modele të qëndrueshme të sjelljes kokëfortë, nervozë dhe jo bashkëpunuese. Këto karakteristika janë të dukshme në familjen, por në shkollë problemi përkeqësohet. Bashkëjetesa me bashkëmoshatarët dhe figurat e autoritetit bëhet jofunksionale, pothuajse gjithmonë duke u shfaqur përmes dimensioneve të mëposhtme.
Sjelljet përçarëse: simptoma emocionale
Dëshira për hakmarrje: kur korrigjohen, qortohen ose kryhet ndonjë veprim që ata e konsiderojnë të padrejtë, këta fëmijë dhe adoleshentë nuk ngurrojnë të lënë veten të rrëmbehen nga ky emocion reaktiv për ta drejtuar zemërimin e tyre te të tjerët.
Mungesa e përgjegjësisë: ata shfaqin vështirësi të mëdha në marrjen e përgjegjësisë për veprimet e tyre. Në të vërtetë, ata nuk hezitojnë të fajësojnë të tjerët për veprimet e tyre të këqija ose të justifikojnë sjelljen e tyre në një mënyrë shumë arbitrare dhe irracionale.
Probleme me rregullimin e emocioneve: ka një tendencë të qartë drejt impulsivitetit. Ata janë përgjithësisht djem dhe vajza që kanë shumë pak rezistencë ndaj zhgënjimit dhe që shpërthejnë në sulme zemërimi, me ndryshime të papritura të humorit. Për më tepër, ato tregojnë kapacitet të dobët vetërregullues.
Ankthi dhe stresi: ky segment i popullatës zakonisht paraqet tipare zhgënjimi, ankthi, nervozizmi dhe, siç vërehet në Gazetën Italiane të Pediatrisë, shpreh gjithashtu një tendencë të theksuar drejt depresionit. Ata ndjejnë se jetojnë në një botë të padrejtë, e cila i shtyp dhe i ndëshkon pothuajse në çdo moment.
Simptomat njohëse
Paragjykimet njohëse: priren të keqinterpretojnë veprimet ose qëllimet e të tjerëve, duke supozuar armiqësi ose kërcënime aty ku nuk ka.
Problemet e kujtesës dhe vëmendjes: Sjellja përçarëse manifestohet si probleme me përqendrimin e zgjatur , kujtimin e të dhënave ose konsolidimin e informacionit.
Aftësi të dobëta organizative dhe planifikuese: në këtë profil zakonisht vërehet një mungesë e qartë e aftësive organizative. Kjo e bën të vështirë për ta menaxhimin e detyrave të përditshme dhe marrjen e përgjegjësive.
Fokusi mendor jo fleksibël: Çon në probleme serioze në zbatimin e arsyetimit reflektues, të durueshëm dhe induktiv. Ky jofleksibilitet i pengon ata të marrin vendime të mira dhe të zgjidhin problemet në mënyrë efektive.
Karakteristikat e sjelljeve përçarëse
Sjellja egoiste: Ata priren të përqendrohen pothuajse ekskluzivisht në nevojat ose dëshirat e tyre, pa marrë parasysh ato të të tjerëve.
Problemet e bashkëjetesës: këta janë fëmijë dhe adoleshent me probleme serioze në integrimin në klasë ose në grupin e bashkëmoshatarëve, për shkak të qëndrimit të tyre sfidues dhe impulsivitetit.
Ata sfidojnë autoritetin: ata refuzojnë të marrin urdhra ose udhëzime, bëjnë pyetje dhe debatojnë me të rriturit dhe, për më tepër, demonstrojnë qëndrime sfiduese dhe provokuese.
Agresioni: Ky grup fëmijësh dhe të rinjsh zakonisht është përgjegjës për ngacmimin , frikësimin, përdorimin e gjuhës së dhunshme dhe mund të çojë në sjellje agresive me njerëzit, kafshët ose mobiliet.
Si shfaqen sjelljet përçarëse në popullatën e rritur?
Tek të rriturit, sjellja përçarëse mund të shfaqet në mënyra që ndikojnë në marrëdhëniet personale dhe profesionale. Mendojmë se ndërhyrja sociale dhe psikologjike në popullatën e fëmijëve dhe adoleshentëve nuk është e thjeshtë, për këtë arsye është e zakonshme të arrish moshën 18, 20 apo 30 vjeç me të njëjtin model sjelljeje. Problemi është më se i dukshëm. Le të shohim veçoritë e tij:
Probleme të mundshme të varësisë.
Vështirësi për të mbajtur një punë.
Tendenca drejt ankthit ose depresionit.
Tendenca për t’u përfshirë në grindje.
Disavantazhet e mbajtjes së marrëdhënieve.
Mosmarrëveshje të shpeshta me njerëzit e tjerë.
Problemet latente mendore mund të përkeqësohen.
Mund të përfshiheni në aktivitete të rrezikshme ose të pamatur.
Si ta kuptojmë nëse po përballemi me një çrregullim përçarës?
Është e rëndësishme të theksohet se ka sjellje përçarëse që nuk janë gjithmonë sinonim i një çrregullimi psikologjik. Shpesh mund të kemi fëmijë në klasë me probleme specifike në rregullimin e sjelljes për shkak të menaxhimit të dobët emocional dhe kjo nuk do të thotë se ata paraqesin ndonjë problem klinike. Në këto raste këshillohet të bëhet një diagnozë e mirë, si dhe të analizohet mjedisi, historia dhe sjellja e tij në skenarë të ndryshëm. Le të shohim kriteret që lidhen me çrregullimet shkatërruese, të kontrollit të impulsit dhe të sjelljes sipas DSM-5:
Karakteristika kryesore – Vështirësi e vazhdueshme për t’i rezistuar impulseve ose tundimeve për të kryer veprime që mund të jenë të dëmshme për veten dhe/ose të tjerët. Kjo veçori shfaqet herët tek fëmijët nga 4 deri në 5 vjeç. Megjithatë, është në adoleshencë që arrin intensitetin maksimal. Më pas, duke pasur parasysh problemet e sjelljes, i referohet shëndetit mendor. Po kështu, ajo që shohim gjithmonë është një popullatë fëmijësh dhe e të rinjsh që shkakton probleme serioze në klasë. Agresioni, çështjet e besimit dhe trajtimi abuziv si nga bashkëmoshatarët ashtu edhe nga mësuesit janë ai element thelbësor që përsëritet gjithmonë.
Qëndrueshmëria – Këto nuk janë veprime ose reagime specifike ose të shkaktuara nga gjendje të rastësishme stresi ose ankthi. Jemi përballë një modeli sjelljeje të vazhdueshme, në të cilin fëmija ose adoleshenti shfaq përshtatje të dobët sociale. Reaktiviteti emocional, impulsiviteti dhe agresiviteti janë karakteristika të qëndrueshme me kalimin e kohës, të cilat zakonisht nuk i përgjigjen korrigjimeve të thjeshta, paralajmërimeve apo vendosjes së kufijve.
Sjelljet e zakonshme – Disa sjellje të veçanta zakonisht tregojnë profilin e një çrregullimi përçarës dhe ndodhin në çdo skenar dhe kontekst. Këto janë këto:
Mungesa e ndjeshmërisë.
Mungesa e fajit.
Agresioni ndaj njerëzve dhe kafshëve.
Shkatërrimi i objekteve dhe mobilieve.
Sjellje të përsëritura që shkelin normat shoqërore.
Kohëzgjatja e kësaj sjelljeje duhet të zgjasë dymbëdhjetë muaj ose më shumë.
Llojet e çrregullimeve të sjelljes përçarëse
Çrregullimet përçarëse, të kontrollit të impulsit dhe të sjelljes vendosin një model të rrezikshëm për sigurinë e të tjerëve dhe standardet e çdo shoqërie. Po kështu, siç theksojnë ata në një botim të Brain Sciences, ato përbëjnë jo një, por disa çrregullime me karakteristikat e tyre. Ne i analizojmë ato:
Piromania: E rrallë, por ndodh përmes nxitjeve të përsëritura ose dëshirave të forta për të ndezur qëllimisht një zjarr.
Çrregullimi i sjelljes: Modeli i vazhdueshëm i sjelljes antisociale, agresive ose sfiduese që shkel normat shoqërore dhe të drejtat e të tjerëve.
Çrregullimi sfidues opozitar (ODD): Qëndrim sfidues dhe armiqësor ndaj figurave të autoritetit si prindërit, mësuesit, mbikëqyrësit, etj. Mund të çojë në reagime të dhunshme ose shumë konfrontuese.
Çrregullim shpërthyes i përhershëm: Episode të papritura agresioni ekstrem ose reagime të tepërta që nuk janë në përputhje me situatën sociale në të cilën gjenden. Këto janë karakteristika të çrregulluara që mund t’i vërejmë tashmë tek fëmijët 3 dhe 4 vjeç.
Kleptomania: Sjellje impulsive dhe e parezistueshme ndaj objekteve të përshtatshme që, në shumë raste, nuk janë as të dobishme apo të nevojshme për përdorim personal. Ajo që bëhet shpesh me ta është fshehja, dhënia apo kthimi i tyre pas disa ditësh.
Çrregullimi i personalitetit antisocial: është shumë i përhapur në popullatë. Revista Egjiptiane e Neurologjisë, Psikiatrisë dhe Neurokirurgjisë ofron këtë informacion dhe e përshkruan atë si një mungesë të qartë ndjeshmërie, paturpësi, impulsivitet, mospërfillje të normave sociale dhe një tendencë për manipulim.
Shkaqet që lidhen me sjelljet përçarëse
Kur ndeshemi me një fëmijë ose të rritur që shfaq sjellje përçarëse, është e rëndësishme të kuptojmë mjedisin e tyre. Faktorë të tillë si konteksti, gjenetika dhe biologjia ndërmjetësojnë zhvillimin e këtij modeli të sjelljes. Janë realitete psikologjike shumë komplekse ku dimensione të shumta integrohen njëkohësisht. Ne do t’i analizojmë ato menjëherë.
Faktorët biologjikë – Ka punime mjaft të plota si për shembull The Wiley Handbook of Disruptive and Impulse-Control Disorders (2017), të cilat na lejojnë të kemi një vizion më të plotë të këtij realiteti klinik. Sjelljet destruktive shpesh kanë një bazë biologjike që nuk mund të injorohet. Këta do të ishin faktorët që e shpjegojnë atë:
Pabarazitë kimike: Nivelet jonormale të neurotransmetuesve si dopamina dhe serotonina mund të ndikojnë në sjelljen dhe rregullimin emocional.
Gjenetika: Këto lloj veprimesh zakonisht kanë një origjinë gjenetike. Nëse ka një histori familjare të çrregullimeve të sjelljes ose të shëndetit mendor, rreziku është më i madh.
Neurobiologjia: Disa ndryshime në disa zona të trurit, si sistemi limbik dhe korteksi paraballor, të lidhura me rregullimin e emocioneve dhe kontrollin e impulsit, mund të kontribuojnë në këto sjellje.
Faktorët socialë ose kontekstualë – Mjedisi në të cilin zhvillohen njerëzit që përballen me këtë realitet është shumë i lidhur me origjinën e diagnozës. Shihni se çfarë të merrni parasysh:
Konteksti psikosocial: braktisja, abuzimi psikologjik ose seksual, varfëria dhe ndjenja e neglizhuar ose e pambrojtur mund të çojnë në këtë lloj sjelljeje.
Ndërveprimi familjar: me siguri do ta keni nxjerrë këtë variabël. Mungesa e disiplinës së vazhdueshme, abuzimi ose ekspozimi ndaj dhunës në shtëpi mund të rrisë rrezikun e sjelljes destruktive.
Mungesa e mbikëqyrjes: Mungesa e mbikëqyrjes adekuate prindërore mund ta inkurajojë fëmijën ose adoleshentin të marrë pjesë në aktivitete të rrezikshme ose problematike. Pak nga pak përfundojmë në normalizimin dhe integrimin e tyre.
Shkaqet psikologjike – Ka elemente që vijnë nga fusha e psikologjisë, për shembull, të lidhura me menaxhimin emocional, të kuptuar edhe si shkaku i çrregullimit në fjalë. Këto janë:
Çrregullime zhvillimore: Kur kryejmë një vlerësim psikologjik të këtyre fëmijëve ose të rriturve, zakonisht zbulohet prania e çrregullimit të hiperaktivitetit të deficitit të vëmendjes (ADHD) . Të dy realitetet mund të bashkëjetojnë së bashku.
Problemet e rregullimit emocional: substrati i çdo sjelljeje përçarëse rrjedh gjithmonë nga vështirësia në menaxhimin e emocioneve intensive, të tilla si zemërimi ose zhgënjimi, që tenton të çojë në reagime impulsive ose agresive.
Vetëvlerësimi i ulët: Ndonjëherë ndjenjat e pasigurisë ose vetëvlerësimi i ulët mund të shkaktojnë sjellje të vështira si një mekanizëm mbrojtës. Megjithatë, mbani në mend se vetëm kjo variabël nuk shpjegon modelin përçarës. Duhet të shoqërohet me shumë nga elementët e përshkruar më sipër.
Si menaxhohen sjelljet përçarëse?
Mësuesit e dinë se përballja me sjellje destruktive është shumë rraskapitëse. Kjo është ajo që theksohet nga një punim i botuar nga Universiteti i Oslos. Nevojiten qasje shumë strategjike dhe empatike që adresojnë realitetin e çdo personi. Po kështu, është thelbësore që kjo punë të fillojë që në moshë të re. Le ta shohim.
Ndërhyrjet socio-familjare
Analizoni kontekstin familjar të fëmijës.
Krijoni një mjedis më të strukturuar.
Siguroni një psikoedukim të mirë për këtë problem dhe efektet e tij.
Inkurajoni komunikimin e hapur dhe strategjitë e disiplinës së qëndrueshme në shtëpi.
Punoni në çështjet familjare që mund të kontribuojnë në sjellje përçarëse.
Terapia psikologjike për sjelljet përçarëse
Kryeni një vlerësim adekuat psikologjik.
Përfshini mjete për kontrollin e impulsit.
Udhëzues për të mësuarit e empatisë dhe aftësive të rregullimit emocional.
Ndihmoni fëmijën tuaj të identifikojë mendimet që çojnë në sjellje destruktive.
Mësoni teknikat e relaksimit, aftësitë e komunikimit dhe zgjidhjen e problemeve.
Ndërhyrjet në klasë
Trajnim specifik për sjelljet përçarëse.
Sigurimi i burimeve për mësuesit dhe profesorët.
Shpërbleni sjelljet pozitive për të inkurajuar përsëritjen.
Përfshini trajnimin në klasë për komunikimin emocional dhe kontrollin e impulsit.
Krijoni një sistem pikësh që mund të blihet për shpërblime kur të arrini qëllime të caktuara.
Zbatimi i një Plani Arsimor të Individualizuar (PEI) për nxënësit me nevoja të veçanta.
Një problem i heshtur dhe me ndikim
Sjelljet përçarëse dhe të papërshtatshme, më shumë se një pengesë për të mësuarit, janë një problem i bashkëjetesës. Mos adresimi i tij duke filluar nga shkolla dhe në moshë të re do t’i jepte botës të rriturit të paaftë për të menaxhuar veten në shoqëri. Dhuna, kundërshtimi i autoritetit dhe pakënaqësia do të jenë shtyllat që udhëheqin jetën e tyre. Është e nevojshme të jemi më të ndjeshëm ndaj këtij realiteti.
Menaxhimi i sjelljeve të tilla kërkon një qasje gjithëpërfshirëse që merr parasysh nevojat individuale dhe rrethanat mjedisore. Për këtë është e nevojshme të bashkohen përpjekjet dhe politikat nga ana e të gjithë agjentëve socialë. Familja, shkolla dhe administrata publike duhet ta shikojnë këtë dinamikë që në një farë mënyre na shqetëson të gjithëve.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
