Në një shoqëri që shpesh e vlerëson moralin dhe sjelljet altruistike, një pyetje e rëndësishme ngrihet: A është të bësh mirë gjithmonë e njëjta gjë si të jesh një person i mirë? Një këndvështrim interesant e trajton këtë dilemë, duke e lidhur të bërit mirë me interesin vetjak.
Sipas këtij këndvështrimi, veprimet e dukshme altruistike shpesh janë të motivuara nga dëshira për të arritur përfitime personale, të cilat në fakt mund të bëjnë dikë më të zgjuar, por jo domosdoshmërisht më të mirë. Ky koncept është një fushë e pasur për studimin e psikologjisë, dhe ai ngre një debat të thellë mbi natyrën e moralit dhe egoizmit.
1.Interesi vetjak dhe moraliteti
Një parim themelor i etikës është se veprimet që kanë për qëllim të bëjnë mirë për të tjerët janë ato që i japin individëve vlerë morale. Kjo është një pikëpamje që ka dominuar për shekuj me radhë, veçanërisht përmes teorive të moralit që theksojnë altruizmin si një vlerë të lartë. Megjithatë, teoritë më moderne, përfshirë ato të psikologjisë evolutive dhe psikologjisë sociale, sugjerojnë se edhe kur dikush vepron për të bërë mirë, ai mund të ketë interesa të tjera, që janë të orientuara nga përfitimi personal.
Kjo do të thotë se ndihma për të tjerët mund të jetë një veprim egoist në thelb, i motivuar nga dëshira për të arritur një mundësi më të mirë shoqërore, të rritur statusi, ose të përfitosh nga mirënjohja e të tjerëve. Sipas kësaj pikëpamjeje, individi që bën mirë për interesin vetjak është i zgjuar, sepse ai është në gjendje të përdorë veprimet e tij altruistike si një mjet për të përfituar. Kjo sjellje është në përputhje me një tjetër teori psikologjike, atë të egoizmit racionale, që thotë se individët shpesh veprojnë në mënyrë të tillë që maksimizojnë përfitimet e tyre personale, edhe kur veprimet e tyre duken të dobishme për të tjerët.
2.Një perspektivë psikologjike mbi “të bërit mirë”
Nga një pikëpamje psikologjike, “të bësh mirë” mund të shihet si një strategji mbijetese. Ndihma ndaj të tjerëve mund të rrisë mundësitë e individit për të fituar mbështetje sociale dhe për t’u integruar në grupe që ofrojnë mbrojtje dhe burime. Ky është një proces që ka evoluar gjatë shekujve si një formë e adaptimit shoqëror, ku individët që janë të gatshëm të ndihmojnë të tjerët kanë pasur mundësi më të mëdha për të pasur sukses. Nga ana tjetër, ky lloj veprimi mund të ndihmojë individin të krijojë imazhin e një personi të mirë, që është thelbësor për ndërtimin e marrëdhënieve dhe statusit social.
Megjithatë, kjo mund të sjellë një dilemë. A është një individ i cili vepron për të fituar mirënjohje dhe përfitime vetjake vërtet një “person i mirë”? Po sikur ai të ketë ndërmarrë veprime altruistike vetëm për të përfituar nga to? Ky lloj egoizmi nuk është i dëmshëm, por ai ngre pyetjen se sa thelbësor është moraliteti në këto veprime.
3.Zgjuarsia dhe strategjitë sociale
Një tjetër aspekt i këtij diskutimi është se të bërit mirë për interesin vetjak është një shenjë e zgjuarsisë sociale. Në këtë kuptim, individët që dinë të përdorin veprimet e mira për të arritur qëllimet e tyre, mund të jenë të perceptuar si më të mençur. Ata janë në gjendje të kuptojnë dhe përdorin rregullat e shoqërisë për t’u avantazhuar, duke krijuar marrëdhënie të dobishme dhe duke forcuar pozitat e tyre. Ky lloj i zgjuarsisë është një aftësi që shfrytëzon resurse sociale dhe ekonomike për të krijuar mundësi për përfitime më të mëdha.
Kjo është një qasje pragmatike ndaj moralit. Në vend që të vlerësohet morali si një akt i pashqetësuar, ai shikohet si një mjet për të krijuar avantazhe personale dhe shoqërore. Në këtë mënyrë, individët që janë më të aftë të menaxhojnë marrëdhëniet shoqërore dhe të manipulojnë situatat për të nxjerrë përfitime janë, në një farë mënyre, “të zgjuar” në mënyrë pragmatike. Ky lloj intelekti social mund të jetë i dobishëm në shumë aspekte të jetës, si në mjediset profesionale dhe ato personale.
4.Moraliteti dhe roli i empatisë
Megjithatë, ka një dallim të rëndësishëm midis të bërit mirë për interesin vetjak dhe të qenit një person i mirë. Morali tradicional kërkon që individët të veprojnë në përputhje me parimet e drejtësisë dhe empatisë. Empatia është një komponent i rëndësishëm i sjelljeve altruistike, dhe ajo kërkon një lidhje autentike me nevojat dhe ndjenjat e të tjerëve. Nga kjo perspektivë, veprimet që janë të motivuara nga një shqetësim i vërtetë për të tjerët, dhe jo nga përfitimi vetjak, janë ato që vlerësohen si veprime të mira.
Për shembull, ndihma për ata që kanë nevojë pa pritur diçka në këmbim është një veprim që është më afër konceptit të “të qenit një person i mirë”. Ndërkohë që të bërit mirë për interesin vetjak mund të jetë një zgjedhje e mençur, nuk mund të konsiderohet gjithmonë një akt moralisht i lartë. Në këtë kuptim, moraliteti dhe zgjuarsia sociale janë të lidhura, por jo të njëjta. Të jesh një person i mirë është më shumë një akt i thellë moral, ndërsa të jesh i zgjuar mund të nënkuptojë thjesht aftësinë për të përdorur rregullat dhe ndihmën ndaj të tjerëve për të përfituar vetë.
Në përfundim, të bërit mirë për interesin vetjak është një akt i cili mund të ketë si motivim një dëshirë për përfitime personale, dhe kjo mund të bëjë dikë të duket më i zgjuar në kontekstin shoqëror. Megjithatë, ky veprim nuk e bën automatikisht atë individ një person të mirë. Morali dhe altruizmi janë më shumë sesa thjesht strategji për të përfituar; ato janë ndjenja dhe veprime që vijnë nga një shqetësim i thellë për të mirën e të tjerëve. Në fund, një individ që është në gjendje të ndihmojë pa kërkuar asgjë në këmbim mund të konsiderohet një person i mirë, ndërsa ai që vepron për të përfituar mund të jetë më i zgjuar, por jo domosdoshmërisht më i mirë.
Ky dallim midis zgjuarsisë dhe moralitetit është thelbësor për të kuptuar kompleksitetin e natyrës njerëzore dhe motivimet që udhëhoqen veprimet tona.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
