Secili prej nesh jeton nën vështrimin (dhe gjykimin) e të tjerëve. Por ndjenja e turpit ka ndryshuar. Ja se si dhe pse.
Turpi është një ndjenjë që të gjithë e njohim mirë: atë të dëshirës për të varrosur veten, të zhdukjes në çast. Por edhe dhimbja se kemi zhgënjyer dikë apo ku ai e di se çfarë kemi bërë. Deri tek frika se mund të mos shihemi më në pasqyrë sepse imazhi i dikujt bëhet i padurueshëm pasi nuk i përgjigjet më pritshmërive (të vetes dhe të të tjerëve).
Për më tepër, është emocioni social par excellence: e ndjejmë atë pikërisht sepse sjelljet tona, ato që themi dhe madje edhe mendimet tona gjykohen në mënyrë të pashmangshme. Dhe gjykuesi mund të jetë real, por edhe vetëm i imagjinuar: në fund të fundit, shmangim kryerjen e një veprimi të paligjshëm edhe nëse askush nuk na shikon në atë moment dhe, ndoshta pa e kuptuar, pyesim veten: “po ta dinin … çfarë do të mendonin ata për veten?”.
Ky do të ishte funksioni i tij social: të na pengojë të shkelim rregullat. Megjithatë, nuk duhet ngatërruar me shqetësimin, por mbi të gjitha me ndjenjën e fajit. Shqetësimi mund të ngjallet edhe thjesht duke e ekspozuar veten ndaj shikimit të të tjerëve (për shembull duke folur në publik) pa shkelur asgjë. Ose shkelja e normave shoqërore është e parëndësishme dhe e paqëllimshme, si kur grisni aksidentalisht fustanin ose bëni një gafë në një darkë të rëndësishme.
Shqetësimi dhe ndjenja e fajit – Shqetësimi ndodh për shkak të një fakti momental dhe ka një kohëzgjatje të shkurtër, ndërsa turpi vazhdon për një kohë të gjatë dhe zakonisht vjen nga një veprim i qëllimshëm. Por dallimi më i rëndësishëm që duhet bërë është ai me ndjenjën e fajit, një ndjenjë që mund të përjetohet vetëm në retrospektivë. Ndjenja e fajit na bën të provojmë një sjellje që e kemi përshtatur si të gabuar ose të padenjë, por pa ndikuar në vlerësimin që ka për veten, ndërkohë që duke u turpëruar personi ndihet si në gabim, i shenjuar për veprimin e ndërmarrë dhe thjesht duke dashur të arratiset prej situatës, ndërsa ata që ndihen fajtorë përpiqen të kompensojnë atë që kanë bërë (ose kërkojnë falje).
Kjo varet nga shkalla juaj e vlerave – Jo të gjithëve u vjen turp në të njëjtën situatë, edhe sepse ky emocion varet edhe nga shkalla e vlerave: për ata që janë mësuar të tejkalojnë kufijtë e shpejtësisë, shtrëngimi nga policia mund të jetë një shqetësim i vërtetë, por për ata që janë gjithmonë besnikë ndaj rregullit dhe kapërcejnë kufijtë për shpërqendrim, duke u kapur në faj mund të bëhet i turpshëm. Madje mund të ndiheni të turpëruar për diçka që bën dikush tjetër. Në spanjisht ekziston, e vetmja gjuhë në botë, një shprehje për të thënë pikërisht këtë: flasim për verguenza ajena, ose të turpërohemi në vend të dikujt. Një gjë është e sigurt: në momentin që mendojmë se kemi zhgënjyer pritshmëritë tona dhe të të tjerëve, dhe për rrjedhojë kemi shkaktuar dëme të parevokueshme, na kaplon neveria për veten. “Jo çuditërisht, turpi dhe neveria janë të ngjashme: të dyja janë emocione që na shtyjnë të qëndrojmë larg të tjerëve, edhe nëse për qëllime të ndryshme.
Një emocion që vjen nga neveria – Për më tepër, të dyja kanë të bëjnë me trupin: e para tenton ta fshehë, neveri për ta ruajtur nga sëmundjet”, nënvizon Natalie Shook, psikologe në Universitetin e Connecticut (SHBA), e cila ka treguar me disa eksperimente se turpi, nga këndvështrimi evolucionar, rrjedh pikërisht nga emocioni i neverisë, aq sa të dyja këto ndjesi aktivizojnë të njëjtat rajone të trurit: korteksin cingulues të përparmë dhe insulën e përparme. Shook gjithashtu tregoi se dikush që është i neveritur me diçka ka tendencë të ndihet më i turpëruar.
A mund të thuhet se sot jemi të paturp? Jo, sigurisht, pasi është e vështirë ta provosh ndonjëherë, por sa më pak kohezive të jetë një shoqëri, aq më pak qarkullon, sepse njerëzit ndjejnë pak nevojë për t’u përshtatur. “Për më tepër, në shoqërinë tonë çdo individ udhëhiqet të tregojë veten dhe kjo na shtyn të jemi protagonistë edhe kur kryhen veprime të paligjshme (nuk është e pazakontë të shohësh vrasës apo mashtrues të tregojnë historitë e tyre në TV ose në gazeta). Me pak fjalë, ky emocion nuk është zhdukur, por secili ka të vetin, në varësi të audiencës së synuar: nuk lidhet më me çfarë lloj personi jeni, por me mënyrën se si dukeni. Dhe prandaj “sot kthehet shpesh në vuajtjen e të mos dalësh mjaftueshëm i lumtur, mjaftueshëm i përmbushur”, nënvizon Turnaturi.
Zile alarmi – Megjithatë, kjo ndjenjë mund të ketë edhe dy implikime shumë të dobishme. E para për individin: për disa mund të funksionojë si një alarm zgjimi, se është koha për të reaguar. E dyta për shoqërinë: herë pas here shkakton indinjatë. Nëse e përjetoni këtë ndjenjë si një reagim ndaj padrejtësive apo ofendimeve kundër dinjitetit të të tjerëve, mund të kthehet në pasion civil, për të mos u ndjerë bashkëfajtorë në veprime që nuk ndahen. “Kur shohim emigrantë që vdesin në detet tona dhe ndiejmë indinjatë, ky reagim vjen nga një ndjenjë e parë turpi që më pas mund të çojë në veprime politike për të ndryshuar gjërat”, shpjegon Turnaturi.
Përgatiti O.T / Burimi Focus.it
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
