Çfarë dimë dhe çfarë nuk dimë? Në çfarë bazohemi për të thënë që informacioni është njohuri? Ky artikull sjell një këndvështrim shumë të veçantë nga Edmund Gettier. A mund të jemi vërtet të sigurt se dimë diçka? Filozofia e dijes është disiplina që studion gjithçka që lidhet me aftësinë për të njohur: qëllimin që mund të ketë, origjinën e asaj që dimë, natyrën e saj.
Tashmë Platoni, në një nga veprat e tij kushtuar kësaj teme, Theaetetus, tregon për një diskutim midis Sokratit dhe Theaetetus. Në këtë vepër, ai shpjegon se mënyra e vetme për të kuptuar dijen është ta përcaktojë atë si një besim të vërtetë dhe të justifikuar. Për shumë vite, ky përkufizim u konsiderua i vërtetë (me disa modifikime), deri në mbërritjen e filozofit amerikan Edmund Gettier.
Në veprën e tij “A është e justifikuar njohuria e besimit të vërtetë?”, Gettier u përpoq të demonstrojë se një besim i vërtetë dhe i justifikuar mund të mos korrespondojë me njohurinë. Si mund të jetë? Si mund të mos jetë njohuri besimi, për shembull, se dje ra shi sepse uji ra nga qielli dhe ti u ktheve në shtëpi i lagur, pasi ke bërë rrugën nëpër pellgje? Me sa duket, në shembullin e mëparshëm, është anti-intuitive të thuash se njohuritë tona për atë që kanë ndodhur janë të gabuara.
Por Gettier prezantoi disa variabla për të na bërë të kuptojmë se një besim, edhe nëse justifikohet, mund të jetë i gabuar. Le të imagjinojmë se kemi një mik, Markon, i cili i bleu vetes një makinë sportive X të kuqe. Dje ai erdhi të ma tregojë dhe më bëri një xhiro. Nga kjo përvojë mund të konkludoj se “një shoku im ka një makinë sportive X të kuqe”.
Sidoqoftë, Marko, i cili është një person që ndryshon mendim lehtë, ia shet atë makinë mikut tonë Emilio. Propozimi i mëparshëm “një mik i imi ka një makinë sportive X të kuqe”, edhe nëse është i vërtetë, nuk gjeneron njohuri të vërteta tek unë sepse miku që po i referohesha ishte Marko. Po nxjerrim një përfundim të saktë nga premisa e gabuar.
Po atëherë, çfarë dimë?
Në rastin e mësipërm, justifikimi ynë paraqet një problem, por ai ekziston; dhe me sa duket është ajo që duhet për të formuar njohurinë: një justifikim. Prandaj, për të shmangur të gjitha këto vështirësi, do të ishte e nevojshme që arsyetimi të ishte gjithashtu plotësisht i vërtetë për të folur për njohuri. Në këtë mënyrë do të na duhej një justifikim i justifikimit dhe një justifikim i justifikimit të justifikimit, deri në pafundësi. Gettier na shtyu në një cikël të pafund.
FILOZOFIA E NJOHURIVE: GETTIER NUK DI ASGJË
Reagimet e hershme ndaj kundërshtimeve të Gettier përbënin një sulm ndaj këtyre hipotezave, duke argumentuar se ato nuk ishin kundërshembuj të vërtetë për përcaktimin e njohurive si një besim i vërtetë dhe i justifikuar. Disa argumentuan se është e mundur të besosh në diçka të rreme në një mënyrë të justifikuar (si në rastin e një shoku dhe një makine). Nëse bindja, që ju lejon të konkludoni se diçka është e vërtetë, është e rreme, nuk do të kishte justifikim për ta besuar atë. Në këtë mënyrë, meqenëse nuk plotësohen tre kushtet e modelit klasik epistemologjik (besimi, vërtetësia, justifikimi), nuk do të kishte njohuri.
FILOZOFIA E NJOHURIVE: REFLEKTOJMË NË ATË QË DIMË (DHE NUK DIMË)
Imagjinoni që dikush thirret të paraqitet në gjykatë sepse ai ka kryer një krim; në këtë rast, gjykimi është i justifikuar. Por, ndonjëherë, justifikimi mund të jetë i gabuar dhe kjo është arsyeja që çohet në gjyq. Nuk mund ta fusim këtë person në burg sepse, megjithëse gjyqi është i arsyeshëm, nuk ka siguri që i akuzuari ka kryer një krim. Përndryshe pse të kalojmë nëpër procesin e lodhshëm dhe burokratik që çon në gjykimin e tij? Do të ishte shumë më lehtë ta dënosh drejtpërdrejt. Ky është një shembull i qartë se megjithëse mund të ketë një justifikim, nuk ka gjithmonë një siguri.
Le të imagjinojmë një situatë tjetër. Shpesh u besojmë shqisave tona (për të mos gjetur ndonjë anomali në to). Nëse kemi arsye të mira për të besuar diçka, të besosh është e justifikuar. Si përfundim, është e qartë se arsyetimi i kërkuar do të ndryshojë në varësi të rëndësisë së çështjes me të cilën kemi të bëjmë. Por atëherë, çfarë është ajo që ne dimë? Përgjigja për këtë pyetje qëndron brenda jush.
Përgatiti: Orjona TRESA | Botuar në Revistën “Psikologjia”, Nr. 166
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
