Të dielën e atij mëngjesi të zymtë nëntori, u mblodhën të gjithë aty. Si gjithmonë, me rregull, me radhë, me fjalë të përgatitura dhe me fytyra të njoma me pezmë prej pikëllimit të sforcuar. Në krahët e fjalëve të mëdha, fryma e Fatos Nanos kalonte e heshtur, si për të na thënë:
“Ja ku jeni të gjithë — më në fund, të sinqertë për herë të parë: në gënjeshtrën tuaj të përbashkët.”
Në atë ceremoni, u dëgjua zhurma e butë e hipokrizisë që përplasej si një dallgë e qetë mbi arkëmortin e tij.
Të gjithë donin të flisnin, të dukeshin se ishin atje, por askush s’kishte ç’të thoshte atë që s’ishte thënë më parë. E megjithatë, i ndjeri s’kishte nevojë për asnjë fjalim: ai i kishte demaskuar në të gjallë, me një shikim, me një buzëqeshje të hollë, me atë ironi qësendisëse të thellë, që lindi bashkë me të dhe s’ia mësoi kurrë askujt.
Ata që dje i numëronin mëkatet, sot rreshtoheshin në një ceremoni impozante me kurora pafund ministeriale e qeveritare, me kravata dhe shirita të zinj, për t’i numëruar virtytet.
Ata që, pak para se të mbyllte sytë e përbaltën për gjithë jetën në çdo faqe gazete — politikanë, analistë, influencierë, biznesmenë, kundërshtarë dhe “aleatë” të shtirur — sot, për herë të parë dhe të fundit, i thurrën aq shumë lavde përmes eulogjive ku, në çdo fjalë përmes ekraneve të mediumeve, mbizotëronte në mënyrë të vërtetë vetëm muzika funebre…
Dhe ata që e përdorën emrin e tij për të rritur vetveten, sot e përdorën edhe vdekjen e tij për të larë ndërgjegjen.
Në mesin e tyre, ndoshta edhe ai — pasuesi i tij — me një fjalim eulogjie të rafinuar, por gjithsesi cinike, si gjithmonë i mbyllur me fjalë të mëdha, por bosh brenda, si një skenë teatri ku drita nuk ndezet më. Ndoshta e ndjeu një therrje në shpirt, ndoshta jo. Sepse vdekja, ndryshe nga politika, nuk pranon retorikë — ajo pranon vetëm heshtje.
Dhe në atë heshtje, më shumë se çdo kurorë lulesh, jehonin fjalët që s’u thanë kurrë drejt: “Fatos Nano, njeriu që s’u përkul, por që e pagoi me vetminë e tij.”
Një njeri që në jetë kishte më shumë kundërshtarë se miq, por më shumë dinjitet se të gjithë bashkë.
Ai që e njohu nga afër, e dinte fare mirë se nën buzëqeshjen ironike fshihej një shpirt që e deshi këtë vend më shumë se ata që betohen e përbetohen çdo ditë për të. Dhe tani, në heshtje, ai e pa kombin e vet të radhitej si për paradë — jo për të nderuar ikjen e tij fizike të përgjithmonëshme, por vetëm për t’u dukur. Sepse në këtë vend, edhe vdekja është shndërruar në shfaqje publike.
Në rreshtat e atij funerali, njeriu ndiente se s’ishte duke parë një homazh, por një pasqyrë të përbindshme të shoqërisë sonë: ku më shumë rëndësi ka kamera sesa kujtimi, ku më e madhe është fjala sesa ndjenja.
Në fund, kur turma u shpërnda dhe heshtja u ul si një re e lodhur mbi varr, dukej sikur zëri i tij murmuriste nga përtej botës së të fjeturve:
“Nuk ka më rëndësi çfarë thoni për mua; rëndësi ka çfarë keni mësuar nga unë. E, nëse nuk mësuat asgjë, atëherë edhe vdekja ime është një spektakël më shumë në kalendarin e hipokrizisë suaj.”
Dhe pikërisht aty qëndron ironia e fundit: njeriu që dikur u gjykua për çdo fjalë, u përshëndet në fund me fjalët e atyre që nuk e kuptuan kurrë. Ai që shërbeu si pretekst për të tjerët të dukeshin të mençur, tani u shërben për t’u dukur të ndershëm.
Por, në të vërtetë, ndershmëria nuk gjendet në fjalime, as në kurora, as në karrige pushteti. Ajo gjendet në atë çast të qetë kur një njeri e sheh veten në pasqyrë dhe nuk e shmang shikimin. Dhe ky çast mungon tek ata që dje e përbaltën dhe sot e vajtojnë.
Në këtë kuptim, funeralet e njerëzve të mëdhenj nuk janë për të vdekurit, por për të gjallët. Ato janë pasqyra ku secili shikon fytyrën e vet — dhe në heshtje, kupton se kush ishte në të vërtetë.
Në këtë pasqyrë, shumëkush pa sot një hije, jo një burrështetas që, edhe në arkëmortin e tij, na sfidonte me qësendisjen e heshtur e të pafrymë të hipokrizisë sonë kolektive.
Sepse Fatos Nano iku me dinjitet, ndërsa ata që e përcollën mbetën në baltën e fjalëve të tyre.
Dhe ndoshta, nga ajo dritë e padukshme ku shpirtrat e lirë pushojnë, ai qeshi sërish me atë buzëqeshje të vetën, që s’ishte as përçmim, as zemërim — por një lloj faljeje ironike për teatrin njerëzor që e kishte njohur qysh më herët dhe po aq mirë.
Sepse, në fund, vetëm ai që ka guxuar të jetë vetvetja, mund të qeshë edhe përtej jetës…
Tiranë, 3 nëntor 2025
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
