Gënjeshtrat shërbejnë për të shmangur konfliktet ose për t’i fituar ato. Por edhe të jemi të sjellshëm ose të dukemi më mirë se vetmja. Dhe ne gënjejmë veten (gjithashtu) për të mashtruar më mirë të tjerët.
Gënjeshtra perfekte?
Ajo duhet të “ngulitur” në fakte të vërteta, të jetë e qartë dhe e thjeshtë për t’u kuptuar dhe të ndihmojë në krijimin e një tabloje të besueshme. Duhet thënë personalisht, mundësisht të njohurve dhe miqve. Një nga studimet më të rëndësishme të kohëve të fundit mbi gënjeshtrat në fakt ka sjellë në fokus se cilët janë gënjeshtarët “profesionistë” dhe si i mashtrojnë të tjerët. Ai u formulua nga Brianna Verigin dhe Ewout Meijer nga Universiteti i Mastrihtit (Holandë), duke studiuar 194 njerëz, disa prej të cilëve e deklaruan veten si gënjeshtarë të shkëlqyer. “Ndonjëherë, edhe në punimet shkencore, lexojmë se secili prej nesh gënjen rreth 1 ose 2 herë në ditë. Por marrja e një mesatareje nuk është e saktë: shumica e gënjeshtrave thuhen nga pak individë, në studimin tonë 40% e njerëzve”, thotë Verigin.
Edhe nëse të gjithë, herë pas here, nuk mund të shmangin disa gënjeshtra, prandaj ka një pjesë të mirë të “gënjeshtarëve të provuar”. Strategjia më e përdorur në mesin e të gjithë atyre që, në studimin Verigin dhe Meijer, pranuan se gënjejnë ishte lënia jashtë disa informacioneve (gënjeshtra e lëshimit). Por gënjeshtarët ekspertë i kanë shtuar kësaj aftësinë për të endur një “histori të besueshme të zbukuruar me të vërtetë”, siç thonë studiuesit, duke e bërë më të vështirë zbulimin e gënjeshtrave.
Në fund të fundit, sipas fjalorit, një gënjeshtër është “një deklaratë e rreme e thënë për të mashtruar të tjerët, zakonisht për të mirën e dikujt”. Prandaj është një veprim i vetëdijshëm: ata që gënjejnë kanë një alternativë, por qëllimisht zgjedhin të mos e miratojnë atë (kjo është arsyeja pse të thuash një gënjeshtër konsiderohet e gabuar).
Me pak fjalë, ne gënjejmë sepse kemi nevojë. Dhe sepse është e dobishme për ne të shkëlqejmë mbi të tjerët.
Sipas antropologëve, ajo që na lejon të gënjejmë është pikërisht e ashtuquajtura inteligjencë makiaveliste, aftësia për të menduar për një strategji mashtruese që mund të sjellë avantazhe. Në të vërtetë, madje është hipotezuar se nevoja për të zhvilluar mashtrime kundër anëtarëve të tjerë të grupit për të shkëlqyer ishte një nga forcat lëvizëse që na lejoi të zhvillonim inteligjencën. Të fitosh me dinakëri është në fakt një mënyrë e shkëlqyer për të shmangur një konflikt të hapur. Për më tepër, disa studime tregojnë se gënjeshtarët e mirë e kanë më të lehtë të gjejnë një punë dhe të gjejnë partnerë seksualë.
Dhe (disa më shumë e disa më pak, siç e kemi parë) e bëjmë gjithmonë, edhe kur nuk ka nevojë. Në një eksperiment të famshëm, të kryer rreth njëzet vjet më parë nga psikologu Robert Feldman në Universitetin e Massachusetts, disa studentëve iu kërkua të flisnin me një të huaj për 10 minuta.
Bisedat u filmuan fshehurazi dhe më pas u rishikuan me secilin student për të numëruar gënjeshtrat e thënëa. Rreth 60% e pjesëmarrësve kanë gënjyer të paktën një herë, dhe gënjeshtrat varionin nga ekzagjerimet e qëllimshme deri te informacionet plotësisht të fabrikuara.
Gratë apo burrat: kush gënjen më shumë?
Për më tepër, meshkujt dhe femrat gënjejnë me të njëjtën frekuencë. Në fund të fundit, ne i konsiderojmë praktikisht të pashmangshme gënjeshtrat për të “vetëpromovuar”, për shembull ato që thuhen në punë. Ose, kur takojmë një partner të mundshëm, mund të themi: “Po, kjo është ngjyra ime e vërtetë e flokëve”. Dhe kështu gënjeshtrat e sjellshme na duken të nevojshme, të shqiptuara për shembull kur takojmë njerëz të rinj (“Por sa vajzë e vogël e bukur është vajza jote!”). Nuk është për t’u habitur, duke qenë se njeriu mëson të gënjejë “për mirë” që në fëmijëri (“Mos i thuaj Marios se është i trashë”, “Thuaji tezes se të pëlqen këmisha që të ka dhënë”).
Por ne nuk gënjejmë vetëm të tjerët, ne të gjithë gënjejmë edhe veten tonë. Shumë studime vërtetojnë se, mesatarisht, njerëzit besojnë se janë më të mirë se sa janë në të vërtetë, veçanërisht kur bëhet fjalë për cilësitë e tyre morale (bujari, altruizëm…). Avantazhi evolucionar i vetë-mashtrimit, sipas neuroshkencëtarit të famshëm amerikan Michael Gazzaniga, qëndron në faktin se nëse nuk jeni të vetëdijshëm për të gënjyer, nuk mund ta tradhtoni veten me zërin ose shprehjet e fytyrës, duke krijuar – për shembull – frikën e të qenë zbuluar.
Mashtoni veten – Ndër të tjera, duke gënjyer veten na bën të dukemi më mirë në sytë tanë, siç e demonstroi Dan Batson nga Universiteti i Kansasit me një eksperiment (përsëritur disa herë me të njëjtat rezultate nga studiues të ndryshëm në mbarë botën). Ai bëri që një grup studentësh të besonin se duhej t’i caktonin një detyrë vetes dhe një detyrë tjetër një studenti të panjohur, i cili kurrë nuk do ta dinte se kujt ia detyronin atë detyrë. Njëra detyrë u përshkrua si e mërzitshme, tjetra ishte e pranueshme për një biletë lotarie. Nxënësve iu dha edhe një monedhë, u tha se mund të hidhnin short midis dy detyrave (por nuk ishte e detyrueshme). Surpriza: edhe mes atyre që zgjodhën të hidhnin short, kishte shumë të tjerë që i caktuan vetes detyrën më të thjeshtë me çmimin përfundimtar, pavarësisht rezultatit që dilte në monedhë. Domethënë, ata ndiheshin të ndershëm vetëm se e kishin hedhur edhe nëse nuk e respektonin verdiktin.
Prandaj ata gënjejnë veten për të përmirësuar imazhin e tyre për veten.
Në fund të fundit, njerëzit gjithashtu mashtrojnë veten për aftësinë e tyre për të demaskuar ata që gënjejnë, domethënë besojnë se janë mjaft të aftë. Por studimet kanë treguar se, mesatarisht, ne nuk jemi shumë të mirë për të kuptuar se kush gënjen dhe kush jo. Zakonisht niveli i suksesit është i njëjtë me hamendësimin. Edhe detektivët nuk janë shumë më të mirë për të dalluar një gënjeshtar sesa njerëzit e zakonshëm. Sipas disa statistikave amerikane, aftësia e detektivëve të policisë për të demaskuar një fajtor varion midis 45 dhe 60%, me një mesatare prej vetëm 54%.
Megjithatë, ka njerëz me aftësi të shkëlqyera, gjuetarë të vërtetë të gënjeshtrës. Por kjo është një cilësi shumë e rrallë, nga 12,000 njerëz të ekzaminuar nga neuroshkencëtari Paul Ekman i Universitetit të Kalifornisë, vetëm 20 ishin “debunkerë” shumë të aftë. Ndoshta sepse ata mund të zbulonin instinktivisht ndryshime delikate në shprehjet e fytyrës dhe sytë e gënjeshtarëve. Për shembull, ato të identifikuara vitin e kaluar nga një ekip shkencëtarësh që studiojnë njerëzit që synojnë të thonë gënjeshtra me një gjurmues sysh, një pajisje që regjistron karakteristikat dhe lëvizjet e nxënësve. Rezultati: gënjeshtarët kishin bebëza më të ngushta, ata shikonin në një pikë të caktuar më gjatë para se të lëviznin shikimin dhe sytë e tyre enden më pak se ata që thonë të vërtetën. Megjithatë, nuk kishte rëndësi se sa herë ata mbyllnin sytë.
Me të dhëna kaq të nuancuara, nuk është për t’u habitur që nuk është aspak e lehtë të zbulosh një gënjeshtar, veçanërisht në disa situata. Për shembull, një marrëdhënie romantike. Studimet tregojnë qartë se më syleshët nga të gjithë janë të dashuruarit. Shkencëtarët në Universitetin e Mynihut (Gjermani) e zbuluan këtë disa vite më parë. Duke administruar oksitocinë (hormoni që prodhohet në sasi të mëdha kur krijohet një marrëdhënie e qëndrueshme) një grupi vullnetarësh meshkuj dhe femra, ata verifikuan se pasi dëgjuan disa aktorë që thoshin gënjeshtra, burrat i dalluan gënjeshtrat e grave më pak se ato që thonë burrat, gratë anasjelltas.
E vërteta me çdo kusht? Por pse nuk jemi të mirë në zbulimin e gënjeshtrave? Ndoshta sepse, thonë antropologët, paraardhësit tanë jetonin në grupe të shthurura ku ishte relativisht e lehtë të kuptohej mashtrimi nga sjellja e të tjerëve. Tani që jetojmë pas dyerve të mbyllura dhe në komunitete shumë më të mëdha, mashtrimi është shumë më i lehtë.
Fakti mbetet se disa të vërteta janë ndoshta më të përshtatshme për të mos ditur: ne vërtet duam të dimë përgjigjen e vërtetë të pyetjes përshëndetëse “Dhe si jeni?”. Dhe mbi të gjitha, është më e leverdishme të mos u thuash atyre. Siç thekson Michael Gazzaniga: “E vërteta të bën të lirë, por e thënë në kohën e gabuar ose personit të gabuar (për shembull një menaxher zyre të zemëruar) mund të të bëjë gjithashtu… të lirë me katër fëmijë dhe pa rrogë”.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
