Dr. Firdovsiye Akhmedova
Shefe e Fakultetit të Historisë,
Akademia e Administratës Publike e Azerbajxhanit
Një qytet i ri u ndërtua si qendër administrative për Khanatin e Karabakut, gjatë formimit të Khanateve të Azerbajxhanit. Qyteti u themelua në 1752 nga guvernatori i Khanatit, Panah Ali Khan. Fillimisht, ai ndërtoi kështjellën Bajat si vendbanim, por nuk ishte i mjaftueshëm si fortifikim ushtarak, kështu që Khan vendosi të ndërtojë një qytet-kështjellë më të fortë dhe më të pathyeshëm. Për këtë arsye u zgjodh fshati antik i Shushës, në lartësinë 1400 metra mbi nivelin e detit i rrethuar nga shkëmbinj dhe pyje. Qyteti u themelua në gjysmën e dytë të shekullit të 18-të dhe brenda një kohe të shkurtër u bë një nga qendrat kryesore ekonomike dhe kulturore të Kaukazit të Jugut, duke tejkaluar në këtë drejtim shumë qytete antike të khanateve të tjera ne Azerbajxhan.
Sot, ka pikëpamje të ndryshme mbi origjinën dhe kuptimin e emrit të qytetit të Shushës. Megjithatë, sipas legjendës popullore, era në këto zona quhej “Susha” (“xham” në gjuhën azerbajxhaniane) sepse ishte shëruese dhe e pastër si kristali. I veçantë ishte edhe procesi i kolonizimit të qytetit, në fillim u shpërngulën familje fisnike dhe ato që merreshin me punime artizanale, ndërsa me kalimin e kohës banorët vinin nga vende të tjera, shpesh të largëta, duke formuar lagje të veçanta. Në Shushë u formua një kulturë e sofistikuar, krijuesit e së cilës vinin nga shtresa të ndryshme shoqërore, njerëz fisnikë, tregtarë e zejtarë. Veçoritë e përbërjes dhe të kolonizimit të qytetit u pasqyruan natyrshëm në urbanistikën: në çdo rreth u ndërtuan xhamia, banja, medreseja dhe institucionet e tjera shoqërore të asaj kohe.
Një faktor i rëndësishëm në zhvillimin e Shushës ishte kalaja e saj. Sipas burimeve, deri në vitin 1797 asnjë armik nuk i ka kaluar kurrë këto mure. Mjedisi i sigurt favorizoi zhvillimin aktiv të qytetit: shumë bujtina, xhami, varreza dhe vepra të tjera të vlefshme arkitekturore u ngritën në Shushë, duke përfshirë monumente të famshme arkitekturore si Pallati Khan dhe Xhamia Govhar-aga. Vepra e poetit të shquar azerbajxhanas të shekullit të 18-të, MollaPanahVagif, poezitë e të cilit udhëtuan në të gjithë Lindjen Muslimane, është pjesë e së njëjtës periudhë.
Pas aneksimit të Kaukazit Jugor nga Rusia, Khanati i Karabakut u shfuqizua. Megjithatë, Shusha ruajti statusin e saj administrativ, fillimisht si qendër e rrethit ushtarak dhe nga viti 1841 si kryeqytet i Khanate. Rëndësia e qytetit si qendër financiare u rrit: këtu u zhvillua qëndisja e pëlhurave te mëndafshi, qilima dhe prodhimi i verës. Nga fundi i shekullit të 19-të, në Shusha jetonin deri në 2000 artizanë.
Shusha ishte gjithashtu një qendër e rëndësishme kulturore e Kaukazit Jugor. Në vitin 1801 në xhaminë e qytetit u themelua një shkollë, e cila ishte funksionale deri në gjysmën e dytë te shekullit të 19-të. Në 1830, shkolla e parë në Azerbajxhan u hap në Shusha. Qyteti ishte gjithashtu i pari që hapi bibliotekat publike dhe gjithashtu kishte një shtypshkronjë të vogël. Në vitin 1848 u prezantua edhe shfaqja e parë teatrale në Shusha dhe qe nga viti 1882 qyteti u bë një qendër e rëndësishme teatrale. Shusha e ka merituar prej një kohe te gjatë dhe denjësisht reputacionin si “Konservatorit i Kaukazit”. Ky qytet është djepi i kulturës muzikore të Azerbajxhanit; aty u krijua shkolla profesionale e muzikës popullore. Shumë këngëtarë popullorë nga Shusha gëzonin një reputacion përtej kufijve të Khanatit të Azerbajxhanit.
Për shkak të pretendimeve territoriale kundër territoreve të Azerbajxhanit të nxitura nga grupet nacionaliste armene në vitin 1905, i gjithë Karabaku u shndërrua në një arenë konflikti ndërkombëtar. Armenët vranë dhe grabitën Azerbajxhanë, ndërsa shkatërruan shtëpitë e tyre dhe trashëgiminë kulturore. Në mars 1920, pas pushtimit nga njësite 11 të Ushtrisë së Kuqe, Shusha ra nën sundimin Sovjetik.
Si rezultat i hapave të qëllimshëm të udhëheqjes sovjetike, në vitin 1923 u krijua “Rajoni Autonom i Nagorno-Karabakut” në pjesën e sipërme të Karabakut, me idenë e autonomisë armene brenda Azerbajxhanit. Në formacionin e ri u përfshi edhe Shusha, por ndryshe nga vendimi i mëparshëm, jo si qendër rajonale. Megjithatë, qyteti vazhdoi të luante rolin e një qendre të rëndësishme ekonomike dhe kulturore të një rajoni më të gjerë. 8 maji 1992 është një datë e errët në historinë e “Konservatorit të Kaukazit”, i cili u pushtua nga forcat armene. Që atëherë, banorët e Shushës u shpërngulën në tokat e të parëve të tyre. Pas 28 vitesh pushtim, më 8 nëntor 2020, qyteti i Shusha u çlirua. Viti 2022 u shpall “Viti i Shushës” në Azerbajxhan nga Presidenti i Republikës së Azerbajxhanit Ilham Aliev dhe këtë vit shënon edhe 270 vjetorin e historisë së lavdishme të Shushës.
Sot, pas dekadash shkatërrimi dhe grabitjesh nën pushtimin armen, qyteti i Shushës po i nënshtrohet rindërtimit dhe restaurimit të përgjithshëm, duke përfshirë trashëgiminë e tij historike dhe kulturore. Krahas rindërtimit të monumenteve dhe xhamive të vjetra myslimane, po rinovohen edhe kishat e lashta të krishtera. Nuk ka qasje të diferencuar bazuar në përkatësinë fetare në Azerbajxhan, të gjitha monumentet dhe vendet fetare i përkasin njëlloj trashëgimisë multikulturore të Azerbajxhanit. Qyteti i dytë më i madh dhe më i vjetër në Karabakh, Shusha-si është rikthyer jeta dhe gjallëria. Për shkak të historisë së saj të pasur dhe trashëgimisë kulturore, Shusha si kryeqyteti kulturor i Azerbajxhanit në vitet në vijim do të jetë një nga pikat më të rëndësishme të Azerbajxhanit dhe një vend i favorshëm për ngjarje të ndryshme ndërkombëtare dhe një pikë takimi e kulturave të ndryshme.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
