Duket se sa më shumë përparojmë si shoqëri, aq më shumë ndiejmë nevojën për të nxjerrë ligje. Vendosni kufij. Ndërtoni gardhe. Theksoni rregullat. Dhe, nëse është e mundur, bëjeni edhe më të qartë dënimin për ata që guxojnë t’i shkelin ato. Problemi është se sa më shumë që rregullohet nga jashtë, aq më pak përshtatet nga brenda. Sa më shumë që duhet ta shohim shoqërinë për të ditur se çfarë mund të bëjmë ose çfarë nuk mund të bëjmë, aq më pak zhvillojmë moralin tonë që nis nga mendja e përbashkët dhe ndjeshmëria.
Siç paralajmëroi Albert Kamy, “Kam parë njerëz me shumë moral që gabojnë, por ndershmëria nuk ka nevojë për rregulla […] Atje ku mbretëron qartësia, shkalla e vlerave bëhet e padobishme”. Kamy nuk e pranon ekzistencën e vlerave absolute që mund të rregullojnë jetën e tij, por as nuk e mohon shkallën e vlerave shoqërore dhe as nuk ka ndërmend ta shkatërrojë atë në altarin e nihilizmit. Ai propozon një “filozofi të kufirit” që ia vlen të thellohet.
Liria absolute çon në shtypje
“Jemi të lirë në kurriz të dikujt tjetër”, tha Caligula. Ndonjëherë, ndërsa ushtrojmë lirinë tonë, kapërcejmë kufijtë personalë për të ndërhyrë dhe për të kufizuar lirinë e të tjerëve. Kjo është arsyeja pse Kamy nuk propozon kërkimin e një lirie absolute që mund të degjenerojë në shthurje dhe kaos, por mbështet një ndjenjë drejtësie dhe rendi bazuar në ndërgjegjen individuale.
“Rebelimi në asnjë mënyrë nuk është kërkesë për liri totale […] Ai vë në pikëpyetje pikërisht fuqinë e pakufizuar që autorizon një epror të shkelë kufirin e ndaluar”; “Liria absolute është e drejta e më të fortit për të mbizotëruar. Prandaj, ajo mban konflikte për të mirën e padrejtësisë. Drejtësia absolute kalon përmes shtypjes së të gjitha kontradiktave: shkatërron lirinë. Revolucioni për drejtësi, për liri, përfundon duke i vendosur ata kundër njëri-tjetrit”.
Kamy ishte i bindur se përshtatja e mentalitetit të ‘gjithçka vlen’ dhe dëshira për liri absolute, do të kishte efekt të kundërt, sepse më i forti do të përfundonte duke mbizotëruar dhe dominuar më të dobëtin. Liria absolute e disave do të kufizonte rëndë lirinë e të tjerëve. Prandaj, kërkimi i lirisë së pakufizuar së shpejti do të kthehej në shtypjen e lirisë. Çfarë të bëjmë atëherë?
Masa, ndërgjegjja dhe ndjeshmëria
“Një njeri është prè e të vërtetave të tij. Sapo t’i njohë, nuk mund të largohet prej tyre”, shkroi Kamy. Kur bëhemi të vetëdijshëm për diçka, kur e bëjmë tonën, lidhemi me të. Kjo është arsyeja pse Kamy sugjeroi një ushtrim në vetë-analizë. Ai besonte se vlerat nuk mund të imponohen, por janë një vendim personal që kalon përmes një akti ndërgjegjeje, përmes të cilit ne vërtet identifikohemi me to, në mënyrë që ato të qeverisin sjelljen tonë pavarësisht nga çdo normë apo ligj i jashtëm. Atëherë, dhe vetëm atëherë, bëhemi njerëz të vetëvendosur. Masa dhe ndjeshmëria do të ishin, nga ana tjetër, ekuilibrat e shkallës së lirive individuale.
Ato janë kundërpesha thelbësore që na siguron se, gjatë ushtrimit të lirisë sonë, nuk do të kalojmë kufijtë e tjetrit. Pra, liria do të fitohej, duke zbatuar arsyen e shëndoshë dhe duke e vendosur veten në vend të tjetrit. “Masa nuk është e kundërta e rebelimit. Rebelimi është masa, ajo që e urdhëron, e mbron dhe e krijon atë përsëri përmes historisë dhe çrregullimeve të saj. “Mund të thuhet, pra, se rebelimi, kur çon në shkatërrim, është i palogjikshëm.
Duke pohuar unitetin e gjendjes njerëzore, është forca e jetës, jo e vdekjes. Logjika e saj e thellë nuk është ajo e shkatërrimit; është ajo e krijimit ”. Liria, pra, nuk është thjesht të pyesësh çfarë duam dhe ta ndjekim me çdo kusht. Liria është të pyesim veten se çfarë duam dhe si mund ta arrijmë atë duke respektuar të tjerët. Kur çdo person vepron me qëllim të mirë dhe ndjeshmëri, rregullat janë të panevojshme. Një shoqëri e mbushur me rregulla është një shoqëri me njerëz fëminorë, të cilët nuk janë përgjegjës për sjelljet e tyre dhe u mungon vetëvendosja, ata kanë nevojë për norma të jashtme për të rregulluar marrëdhëniet.
Në vend të kësaj, mund të krijojmë një sistem të vërtetë të bashkëjetesës dhe lirisë për të gjithë. Por, për të arritur këtë qëllim, është e nevojshme që çdo person të jetë plotësisht i vetëdijshëm për shkallën e tij të vlerave, për vlerat e zgjedhura që jo vetëm që i garantojnë atij të jetojë siç dëshiron, por gjithashtu garantojnë respektimin e lirisë së të tjerëve. Mjafton të ndiqnit rregullin e artë të etikës: “mos u bëni të tjerëve atë që nuk donit t’jua bëjnë juve”.
Përgatiti: Orjona TRESA | Botuar në Revistën “Psikologjia”, Nr. 161
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
