Heidegger arrin në një përfundim duke theksuar lehtësinë dhe rëndësinë që arkitekti shkencor mund të zhvillojë arkitekturën, duke ndërtuar nga të gjallët dhe duke menduar për banimin.
MSc.Valentina Telhaj, Psikologe, Terapiste ABA & EMDR
Arkitektura është përcaktuar në shumë mënyra gjatë historisë, por përqendrimi i saj, qëllimi i saj, jeton. Për këtë arsye, Norberg-Schulz (1980) pohon që për të hulumtuar dhe kuptuar një hapësirë arkitekturore, është e nevojshme të kuptohet hapësira ekzistenciale, domethënë koncepti i hapësirës që i lejon njeriut të krijojë një imazh të qëndrueshëm të asaj që e rrethon, në të njëjtën kohë, duke e lejuar atë që t’i përkasë një shoqërie dhe kulture.
Në punën e një arkitekti ekziston një nocion themelor, i cili mund të jetë i dukshëm në një masë më të madhe ose më të vogël se mjedisi i ndërtuar. Është një hapësirë që duhet jetuar, banuar, që ajo të konsiderohet arkitekturë. Është kjo përvojë ekzistenciale e hapësirës e cila i jep ndjenjë një vendi dhe jo një ndjenjë e thjeshtë e abstraktit. Sipas Dianne Smith (2009), në procesin e dizajnimit (të një ndërtese, të një rruge, të një qyteti, të një hapësire të brendshme, dy paradigma ndërhyjnë pothuajse ekskluzivisht: atë të zhvilluesit ndaj klientit, pasurisë dhe atë të arkitektit, të cilat janë “më pak të dukshme”, siç pohon vetë Smith, duke përfshirë edhe njerëzit që vuajnë nga autizmi. Ky supozim i lidhur me mënyrën se si duhet të perceptohen dhe të banohen hapësirat, është larg të vërtetës: për shkakt të deficiteteve ata duhet të bëjnë përpjekje, ndonjëherë më të madhe, që të jenë në gjendje të asimilojnë dhe të kuptojnë mjedisin që i rrethon.
Mjedisi i ndërtuar, është një faktor që ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë (dhe në shumë mënyra të tjera të tërthorta) me mangësi të caktuara më pak të dukshme. Siç thekson arkitekti John Jenkins, duke iu referuar hartimit të zonave arsimore për fëmijët autikë, megjithëse mund të përgjithësohet tek njerëzit e çdo moshe dhe në llojet e ndërtesave të tjera, “fëmijët kryesorë ndoshta janë në ‘gjendje të përballojnë’ hapësira se sa një fëmijë autik do të ishte. Pra, përgjegjësia për të krijuar një mjedis ‘të mirë’ është sjellë në lehtësim të ashpër”. (Cituar në Humphreys, 2008, fq.41)
Është e vërtetë se përkufizimet e çrregullimit, shpjegimet e tij etiologjike, konsideratat, madje edhe trajtimi i njerëzve me autizëm, kanë ndryshuar me kalimin e kohës, në përputhje me progresin që është bërë në hulumtimin e autizmit nga shumëllojshmëria, edhe pse plotësuese, fusha të tilla si mjekësia, psikologjia, pedagogjia apo edhe filozofia. Sidoqoftë, është e nevojshme të dihet se cilat veçori të njerëzve me autizëm tregojnë për të përcaktuar se cilat janë karakteristikat që një mjedis i ndërtuar duhet të ketë për ta bërë më të lehtë për këtë kategori, të kuptojnë dhe të arrijnë objektiva të cilat do t’i ndohmojnë të shkojnë më tej. Kjo varet nga vetë arkitektura, siç është inkurajimi i mësimit, nxitja e autonomisë, lehtësimi i socializimit, sigurimi i pavarësisë ose ruajtja e dinjitetit të personit me autizëm.
Rezistenca ndaj ndryshimeve dhe kapaciteti i kufizuar i imagjinatës janë një nga karakteristikat thelbësore të spektrit autik dhe këto reflektohen në aspekte të tilla si vështirësia apo nervozizmi ekstrem kur ndryshon aktiviteti dhe madje edhe kur lëviz nga një hapësirë në tjetrën.
Nga pikëpamja arsimore (dhe madje edhe në jetën familjare) ky aspekt përballet me “parashikimin” e veprimtarive që do të kryhen më pas, duke shmangur ose pakësuar sa më shumë të jetë e mundur, ndryshime të papritura në rutinat e planifikuara. Pikëpamja e një projekti arkitektonik, pamundësia për të ndërtuar një imazh mendor të mjedisit, si dhe për të integruar pjesë në një tërësi, mund të ballafaqohen duke kërkuar një strukturë të qartë në ndërtesë, si dhe duke ofruar elemente që t’i jepni një rend dhe unitet të caktuar, në mënyrë të tillë që ndërtesa të mund të lexohet lehtësisht, të parashikueshme, të imagjinueshme.
Duke iu referuar tranzicionit midis hapësirave, ankthi i vuajtur nga njerëzit me autizëm mund të zvogëlohet, për shembull, duke përdorur ngjyrat në dyer (në varësi të hapësirave pas tyre), si dhe piktograme dhe fotografi të cilat “avancojnë” atë që do të gjejnë, ose duke krijuar mjedise kalimtare në mes, ku mund të parashikohet ndryshimi i hapësirës.
Vështirësitë në bashkëveprimin social merren parasysh sipas përkufizimit, edhe pse në shkallë të ndryshme. Prandaj, do të jetë e nevojshme të sigurohen hapësira për të lejuar dhe madje të inkurajohen ndërveprimet shoqërore, megjithëse duke marrë parasysh se njerëzit me autizem mund të tregojnë gjithnjë sjellje të veçantë, që kanë nevojë për hapësira të gjera dhe të hapura. Një kombinim i zonave më të mëdha dhe të tjera, në të cilat ndërveprimi mund të bëhet më afër, nëse kërkohet, do të ishte e këshillueshme, tërhiqen në kërkim të privatësisë ose një ndërveprim “më të thjeshtë” (më pak njerëz, ose njerëz me të cilët ata janë më të njohur). Në rastin e personave me autizëm është gjithashtu e zakonshme që të ekzistojnë keqfunksionime në pritjen (ose përpunimin) e stimujve, që demonstrohet nga një hipersensitivitet vizual, akustik, sensor ose i prekshëm (ndonëse shpesh i lidhur me erën ose shijen) ose nganjëherë hiposensivitet.
Ndjenja gjithashtu ndryshohet në kohë.
Një konsideratë e këtij aspekti duhet të na bëjë të jemi të kujdesshëm kur të dizajnojmë me ngjyra (të cilat nuk bien tepër në sy, nuk janë shumë të forta ose të ndritshme), struktura ose modele, me veti akustike në këto hapësira dhe elementët e ndërtimit që ndajnë njëri nga tjetri, me ndriçim (rekomandohet ndriçimi i butë, mundësisht në rrezet e diellit dhe në të gjitha rastet shmangni dritat e stivave fluoreshente, pasi dridhja dhe zhurma mund të shqetësojnë një person me mbindjeshmëri vizuale ose dëgjimore), si dhe me pajisje, etj. Dhomat e stimulimit me shumë sensorë u lejojnë njerëzve me autizëm të përshtatin perceptimet e tyre ndijore dhe gjithashtu të reduktojnë ankthin në momente të caktuara.
Është vërtetuar se literatura ekzistuese shkencore në lidhje me mjediset e ndërtuara në lidhje me njerëzit me DSA dhe anasjelltas është e pakët dhe kjo pavarësisht nga veprimtaria e rëndësishme kërkimore e kryer në lidhje me autizmin në vitet e fundit. Ky interes është për shkak të rritjes së konsiderueshme të numrit të rasteve të diagnostikuara. Është e qartë se rritja e numrit nuk pasqyron (të paktën jo vetëm) një rritje reale të numrit të rasteve, por zgjerimi që koncepti i autizmit ka pësuar, duke u shtrirë në atë të spektrit autistik, dhe në kujdesin shëndetësor dhe arsimin, të cilat lejojnë diagnozën e hershme, me një vetëdije më të madhe të ekzistencës së çrregullimit. Përkundër kësaj, shifrat tregojnë se është një grup i rëndësishëm i popullsisë, i cili kërkon vëmendje nga shoqëria.
Në fushën tonë të disiplinës ky gjithashtu duhet të jetë rasti. Gjatë disa viteve, arkitektët janë bërë të vetëdijshëm se si të hartojnë plane pa të ashtuquajturat “barriera arkitekturore” që kufizojnë aksesin për njerëzit me aftësi të kufizuara. Megjithatë, sipas këtij koncepti, pra të një pengese, zakonisht nuk përfshihen ato që kufizojnë përdorimin e mjedisit të ndërtuar për njerëzit me aftësi të kufizuara njohëse ose mendore. Siç pohojnë Baumers dhe Heylighten këta njerëz e perceptojnë hapësirën në mënyrë unike dhe të ndryshme, me “syrin e mendjes”. Është e nevojshme, duke analizuar arritjet arkitekturore të dizajnuara dhe të ndërtuara për njerëzit me DSA, duke kontrolluar se sa të përshtatshme janë për karakteristikat e veçanta të kësaj pjese të popullsisë, madje edhe duke studiuar çdo defekt që mund të kenë dhe verifikuar të reja kontributet që mund të bëhen në to. Do të ishte gjithashtu interesante të inkurajoheshin studime në terren me ndërhyrje specifike në mjedisin e ndërtuar, edhe në një shkallë më të vogël, siç është ajo e Magda Mostafa (2008), e cila na lejon të nxjerrim rezultate që mund të kontrollohen dhe verifikohen se si përmirësohen aktivitetet e caktuara, dhe në çfarë mase, përvojën e personit me DSA, në mjedisin e tyre të ndërtuar.
Nëse, në përgjithësi, reflektimi i vazhdueshëm mbi marrëdhënien midis personit dhe hapësirës, ndërmjet individit dhe mjedisit të tyre (të ndërtuar), është i rëndësishëm për disiplinën e arkitekturës. Ne besojmë se veçimi i këtij reflektimi për banorët me autizëm mund të jetë një kontribut interesant për vetë disiplinën. Në fakt, studimi rreth kësaj përshtatjeje dhe kësaj lidhjeje, midis objektit arkitekturor dhe qëllimit të tij, personit, është të reflektojë mbi vetë arkitekturën, e cila, si artet e tjera dhe disiplina të tjera, si filozofia, rritet me rimendim.
Ndërtesat e dizajnuara me indeksin në mendje minimizojnë inputin ndijor që mund të tronditin fëmijët me autizëm, të tilla si zhurmat, ndriçimi që të tjerët mund të mos e vënë re. Ato sigurojnë një sekuencë të qetë të tranzicionit nga dhoma në dhomë, për të mundësuar ruajtjen e rutinave të përditshme të sigurta. Dhe ata lejojnë “hapësirat e shpëtimit”, ku fëmijët që ndihen të zhytur mund të gjejnë një “strehë shqisore”.
© Nuk lejohet riprodhimi i shkrimeve pa vendosur autorësinë e revistës "Psikologjia" dhe pa cituar burimin.
